Petrelek modry (Halobaena caerulea) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny burzykowatych (Procellariidae), jedyny przedstawiciel rodzaju Halobaena. Gniazduje na subantarktycznych wyspach w południowej części Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego oraz na wyspie Macquarie, która znajduje się na skraju Oceanu Spokojnego. Gniazduje kolonijnie na wyspach między równoleżnikami 40° i 56°S, poza okresem lęgowym dociera dalej na północ i południe (w tym na Ocean Południowy), gniazdem jest nora wykopana w ziemi. W zniesieniu jest jedno jajo. Odżywia się głównie morskimi skorupiakami, rybami i głowonogami, które chwyta tuż pod powierzchnią morza, zazwyczaj na akwenach o temperaturze powierzchni od –2 do 2 °C, z dala od pływającego lodu. Żeruje zarówno w dzień, jak i w nocy. Bytuje w grupach od kilku do kilkuset osobników. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Długość ciała petrelków modrych wynosi 26–32 cm, rozpiętość skrzydeł: 62–71 cm. Masa ciała wynosi około 200 g; przykładowo u 215 osobników z Wyspy Mariona: 163–251 g (średnio 202 ± 17,5 g), u 103 osobników z Wysp Kerguelena: 154–268 g (średnio 198 ± 20 g). Zmienia się w zależności od kondycji ptaka. Wysiadujące petrelki modre zmieniają swojego partnera zwykle co 8–12 dni. Same wyruszają na morze i zanim wrócą, ich masa ciała może zwiększyć się o blisko 29 g do 63 g – wraz z postępem inkubacji zwiększa się przyrost masy ciała, aż do około 6 g na dobę. Przeciętna masa ciała na początku i na końcu zmiany jest znacząco odmienna na różnych etapach inkubacji. Średnia masa ciała u wymytych na wybrzeża Wiktorii martwych osobników to 128,8 g (n=44, samce i samice).
Petrelek modry jest stosunkowo niewielkim przedstawicielem rodziny, który rozmiarami ciała, sylwetką i proporcjami przypomina petrelki z rodzaju Pachyptila. Cechują go jednak nieco dłuższe i węższe skrzydła, których zewnętrzna część zazwyczaj wydaje się być dłuższa, węższa i ostrzej zakończona.
Upierzenie petrelków modrych z wierzchu jest głównie jasne, niebieskoszare, z rozciągającymi się przez wierzch skrzydeł paskami układającymi się w częściowo przerwane „M”. Czarna czapeczka jest wyraźnie widoczna, podobnie jak białe czoło. Ogon prostokątnie zakończony, szary z wąskim popielatym paskiem przedkońcowym oraz białym paskiem końcowym, unikatowym wśród rurkonosych. Spód ciała jest głównie biały, wyróżnia się jedynie niedomknięta ciemna obroża zachodząca na boki piersi. W upierzeniu nie występuje dymorfizm płciowy, nie ma również różnic między dorosłymi i młodymi osobnikami. Sezonowa zmienność upierzenia widoczna jest jedynie w jego zużyciu. Zmienność geograficzna przejawia się w budowie dzioba: petrelki modre z Wysp Kerguelena mają dłuższe i węższe dzioby niż te z dwóch pozostałych badanych populacji. Podobną zależność zaobserwowano u petrelków antarktycznych. Możliwym wyjaśnieniem jest zmienność w składzie pożywienia między populacjami z różnych miejsc gniazdowania. Tęczówka jest ciemnobrązowa, niemal czarna. Dziób ma barwę ciemnoszarą, jedynie jego boczna część zdaje się być nieco fioletowa. Inne opisy mówią o oliwkowoczarnym kolorze z jasną niebieskawą krawędzią tnącą w bocznej części oraz niebieskawej lub różowawej spodniej części nasady żuchwy. Skok oraz wewnętrzne palce są jasnoniebieskie, zewnętrzne palce i dalsza od ciała część błony pławnej – ciemnobrązowe, a pozostała część błony pławnej – różowobrązowa.
Do lat 90. XX wieku głos petrelka modrego poznano głównie z doniesień dwóch autorów. Wówczas nie było też wiadomo o różnicach międzyosobniczych, między płciami lub zależnych od miejsca występowania. Na morzu petrelki modre przeważnie milczą. W koloniach są głośne, wołają zarówno z powietrza, jak i nor. Dokładniej opisano kilka odgłosów. Wiadomo o podobnym do gołębiego gruchaniu, rzekomo podobnym do głosu innych petrelków. W norach petrelki modre odzywają się głośnym ćwierkaniem.
U burzykowatych wszystkie odgłosy są wrodzone i w przeciwieństwie do wróblowych nie uczą się nowych w ciągu życia. Ich różnorodności i możliwości dopasowywania do różnych sytuacji długo jednak nie doceniano. U samców petrelków modrych, które jeszcze nie znalazły partnerki, występują 3 rodzaje odgłosów. Pierwszy to dźwięki wydawane spontanicznie, bez konkretnego odbiorcy w pobliżu. Drugie skierowane są do samic, trzecie – do samców. Gémard et al. (2021) postawili dwie hipotezy wyjaśniające możliwe różnice między nimi. Według pierwszej zachowana jest ogólna struktura odgłosu, a poszczególne trzy kategorie odróżniają dwie struktury wskazujące na motywacje osobnika. Kolejna hipoteza dotyczy zmienności parametrów odgłosów kierowanych do innych samców: miałyby wskazywać na agresywne lub nieagresywne zamiary, stąd byłyby podobne u samców z partnerką lub bez partnerki. Uzyskano dowody na poparcie obydwu tych hipotez.
Tryb życia petrelków modrych zmienia się wraz z porą roku i towarzyszącymi jej wydarzeniami. Przejawia się to między innymi w proporcjach czasu spędzanego w locie, na żerowaniu i odpoczynku na wodzie. Między końcem sezonu lęgowego i rozpoczęciem kolejnego (od opuszczenia kolonii do powrotu do niej) mija około 30–32 tygodni. Na początku tego okresu, kilka dni po opuszczeniu kolonii, zaczyna się pierzenie. U większości petrelków modrych jest to początek lutego; trwające blisko 10 tygodni pierzenie kończy się w kwietniu. Wcześniejsze dane o dłuższym o kilka tygodni pierzeniu pochodziły jeszcze z okresu, w którym nie prowadzono badań z użyciem telemetrii satelitarnej (pierwsze odbywały się na początku lat 90. XX wieku). Tę w połączeniu z innymi metodami wykorzystali Cherel et al. (2016) do ustalenia między innymi czasu trwania okresu pierzenia i przemieszczania się petrelków modrych, antarktycznych i cienkodziobych w jego trakcie. Kilka miesięcy po zakończeniu pierzenia petrelki modre wracają do kolonii. Większość dociera do nich na początku i w połowie września, nieliczne jeszcze do pierwszych dni października.
Petrelki modre są regularnie obserwowane w grupach 2–3 osobników, zdarzają się również obserwacje kilkuset osobników naraz. Gniazdują w koloniach o dość dużym zagęszczeniu gniazd, jednak niezwracających uwagi. Część nor może mieć więcej niż jedno wejście, niektóre pozostają puste. W koloniach petrelki modre są aktywne głównie nocą, choć odzywają się z wnętrza nor również i za dnia. Podczas pierzenia żerują więcej za dnia, średnio 4,7 vs 3 godziny w nocy. W okresie od ukończenia pierzenia do powrotu do kolonii żerują głównie w nocy, średnio 6,4 godziny vs 4,4 godziny za dnia. Ogółem poza okresem lęgowym spędzają na szukaniu pożywienia około 40–50% doby.
Czas przystępowania do lęgów jest podobny we wszystkich miejscach występowania petrelków modrych. Na Wyspach Kerguelena zaczynają wracać do kolonii lęgowych głównie od 4 do 20–21 września. Pojedyncze osobniki pojawiają się tam jeszcze do 6 października. Na Wyspach Księcia Edwarda najmniej petrelków modrych wraca w na początku września, najwięcej – w połowie września, a nieco mniej – pod koniec. Po dotarciu do kolonii na początku sezonu lęgowego petrelki modre nie przystępują od razu do lęgów, ale rozpraszają się na około 1,5 miesiąca. Samce przybywają do kolonii przez dłuższy okres, a tym samym w mniejszych liczbach niż samice. Podobnie ich wyloty na morze przed rozpoczęciem składania jaj (pre-laying exodus) są bardziej rozłożone w czasie, tak jak i powroty. Pobyty poza kolonią trwają dłużej niż u samic – średnio 47,3 ± 3,2 vs 44,1 ± 3,2 dni. Na decyzję o podjęciu rozrodu zarówno u samców, jak i u samic ma wpływ kondycja; doświadczenie w lęgach również jest istotne, chociaż bardziej u samców.
Okres składania jaj na Wyspach Księcia Edwarda trwa od co najmniej 19 do 27 października (w innym źródle mowa jest już o końcu września, bez dokładniejszej daty), na Wyspach Kerguelena – od 24 października do 1 listopada. Na Macquarie podczas badań w 1976 pierwsze jaja znaleziono 22 października. Na Wyspach Księcia Edwarda klucie ma miejsce od 4 do 17 grudnia, a opierzanie się młodych i opuszczenie nory – od 25 stycznia do 1 lutego; na Wyspach Kerguelena klucie trwa od 6 do 24 grudnia, opierzanie się młodych – od 6 do 25 lutego (według innego źródła odnoszącego się do Wyspy Mayesa – od 13 stycznia do 7 lutego). Na Gough okres składania jaj jest przesunięty o blisko miesiąc i prawdopodobnie przypada na przełom listopada i grudnia. Podczas prac terenowych nie udało się określić dokładnej daty zniesień, jednak 7 grudnia znaleziono kilka jaj o białej skorupie; musiały być więc złożone niedawno, inaczej byłyby ubrudzone ziemią.
Na poniższej osi czasu przedstawiono przybliżony czas trwania poszczególnych etapów lęgów oraz powrotu do nory po przejściu pierzenia; każdy z miesięcy podzielono na 6 pentad.
Zaloty wśród burzykowatych, również petrelków modrych, były słabo poznane jeszcze na początku 2. dekady XXI wieku. Ze względu na nocny tryb życia, brak dymorfizmu płciowego oraz istnienie fizycznej bariery między samcami w norach a samicami latającymi nad kolonią to sygnały głosowe wydają się być głównym sposobem na zaimponowanie potencjalnej partnerce. Ich znaczenie badano w populacji z Wysp Kerguelena. Wyniki ukazały się w 2021; w poprzednich latach wykazano już związek między wysokością wydawanych dźwięków a długością i głębokością dzioba. U ptaków żerujących podobnie, jak to czynią petrelki modre, budowa dzioba ma za to związek z wydajnością zdobywania pokarmu. Okazało się, że samice bardziej zainteresowane są samcami odzywającymi się z większą częstotliwością i wyższymi dźwiękami, mimo że takie odgłosy mogą bardziej zwracać uwagę drapieżników. Samiec i samica podczas zalotów długo i żywo odzywają się w duecie, zwykle w norze lub ogólnie na podłożu. Wcześniej samica odpowiada samcowi z powietrza; odgłosy te, wydawane tylko przez samice, w odpowiednim okresie roku stanowią najwyżej 5% wszystkich słyszalnych w nocy.
Petrelki modre gniazdują w norach znajdujących się od 15 do 37 cm pod poziomem gruntu. Tunel prowadzący do komory gniazdowej ma średnicę około 6 cm i długość przeważnie od 0,3 do 1 m (na Wyspach Kerguelena do 2 m). Sama komora ma przeciętnie 11,5 ± 1,0 cm (8–15 cm) wysokości oraz 15,1 ± 2,1 cm szerokości (12–16 cm; n=10). Zwykle zawiera jedynie zagłębienie, jednak stare doniesienia z Wysp Kerguelena mówią o włóknach roślinnych, liściach lub gałązkach. W jej wygrzebywaniu uczestniczą obydwa ptaki z pary. Ponieważ wykopanie nory jest dość wymagające, u petrelków modrych pojawił się inny sposób na zdobycie miejsca do gniazdowania. Niektóre samce (przez autorów nazywane „squattersami”) zajmują puste nory. Na Wyspach Kerguelena, gdzie po raz pierwszy zbadano ten zwyczaj, petrelki antarktyczne przystępują do rozrodu około miesiąca po petrelkach modrych. Znacznie łatwiej dostępne są więc nory petrelków antarktycznych. Te jednak często wracają i przepędzają niechcianych lokatorów, stąd petrelki modre chętniej zajmują nory przedstawicieli własnego gatunku, które odróżniają po zapachu.
Na Wyspie Mayesa odnotowano przeciętne zagęszczenie nor 0,136 ± 0,026 wejścia na m², a najwyższe – 2,3 wejścia na m². Odsetek zajętych nor wzrastał wraz z ich zagęszczeniem, jednak stabilizował się na poziomie około 0,6 zajętej nory na m². W latach 80. XX wieku na Wyspie Mariona nory petrelków modrych stwierdzono w 5 z 6 badanych miejsc ze stromymi i pokrytymi roślinnością zboczami. Na wszystkich z nich zagęszczenie nor wynosiło średnio 77 ± 254 na ha (0,0077 ± 0,0254 na m²), a w najgęściej zamieszkałym – 278 na ha (0,0278 na m²). Na Diego Ramirez na bardziej płaskim obszarach z suchszym podłożem wynosi średnio 2,03 nory na m², a na bardziej stromych o wilgotniejszym podłożu – 1,11 nory na m². Na obszarach tych wykorzystywane do gniazdowania było odpowiednio 85% i 64% nor. Na niektórych wyspach petrelki różnych gatunków gniazdują osobno, gdzie indziej tworzą mieszane kolonie. Na Wyspach Kerguelena gniazdują razem z petrelkami cienkodziobymi i antarktycznymi, petrelami białogłowymi (Pterodroma lessonii) i nurzcami Pelecanoides.
W norze w okresie wysiadywania jaj występują cykliczne zmiany temperatury w ciągu doby, jednak nie tak znaczne jak poza nią. Na Wyspach Kerguelena przy wahaniach temperatury powietrza od 5 °C do 20 °C w norach w ciągu dnia panuje 8–10 °C, a w nocy – 5–7 °C.
W zniesieniu petrelków modrych znajduje się jedno jajo. Kształt jest zmienny, choć zwykle bardziej owalny. Skorupa ma nieco ziarnistą powierzchnię o białej barwie, często jednak w trakcie wysiadywania stają się poplamione ziemią. Wymiary 14 jaj z Macquarie: 46,5–52,1 × 35,6–40,1 mm (50,3 ± 0,41 × 37,3 ± 0,28 mm); 86 jaj z Wysp Księcia Edwarda: 48,0–58,5 × 34,4–40,2 mm (51,6 ± 1,9 × 37,8 ± 1,0 mm).
Składanie jaj w obrębie kolonii jest dobrze zsynchronizowane. W miejscach, gdzie dokładniej poznano fenologię lęgów trwa około 8 dni.
Wysiadywanie trwa od 45 do 52 dni. Samiec i samica zmieniają się, jako pierwsza do wysiadywania przystępuje samica. W badaniach odnotowano różną liczbę zmian – niezmiennie 6 dni lub przeciętnie 11 (podano liczbę 9, ponieważ odliczono pierwszą i ostatnią zmianę). Podawany czas trwania pobytu dorosłego w norze to 8–12 dni (w przypadku 6 zmian), średnio 5 dni w przypadku około 11 zmian oraz 6,8 dnia dla samicy i 8,9 dnia dla samca, liczby zmian nie wspomniano.
Temperatura jaja podczas wysiadywania utrzymuje się na poziomie około 32,0 °C, niecałe 8 °C mniej niż wynosi wówczas temperatura ciała dorosłego petrelka. Jaja petrelków modrych są w pewnym stopniu odporne na wychłodzenie. Dzięki temu osobniki, które nie są w stanie efektywnie zmieniać się z partnerem mogą tymczasowo zostawić jajo. Jest to szczególnie przydatne w okresach niedoboru pożywienia. Ważenie dorosłych osobników na różnych etapach inkubacji wykazało, że decyzja o opuszczeniu jaja jest związana ze zużyciem rezerw tłuszczu i spadkiem masy ciała do określonej wartości. Przeważnie pisklę zaczyna kwilić 2 dni przed wykluciem.
IUCN uznaje petrelka modrego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2022). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za prawdopodobnie spadkowy. Wiadomo o spadku liczebności populacji w obrębie części Wysp Kerguelena oraz Wysp Księcia Edwarda; ponieważ tamtejsze populacje są 2. i 3. najliczniejszymi, ten trend liczebności może przekładać się na całkowitą populację.
Według BirdLife International w 2004 całkowita populacja petrelka modrego mogła składać się z co najmniej 3 milionów osobników. Sytuacja populacji lęgowej w poszczególnych miejscach gniazdowania jest następująca:
