Nosorożec jawajski (Rhinoceros sondaicus) – gatunek ssaka z rodziny nosorożcowatych, jeden z pięciu żyjących do dziś gatunków nosorożców. Należy do tego samego rodzaju, co nosorożec indyjski. Łączy je podobna, przypominająca mozaikę skóra stwarzająca wrażenie opancerzenia. Nosorożec jawajski, mierząc 3,1–3,2 m długości i 1,4–1,7 m wysokości, jest mniejszy od swego krewniaka, wielkością bardziej zbliża się do nosorożca czarnego. Jego rogi, mniejsze niż u innych nosorożców, osiągają zwykle poniżej 25 cm.
Gatunek cechował się niegdyś szerokim zasięgiem występowania. Rozciągał się on od Indonezji przez południowo-wschodnią Azję do Indii i Chin. Pomimo to dziś uznaje się go za krytycznie zagrożony. Na wolności przetrwały jedynie dwie populacje. Żaden osobnik nie przebywa w ogrodzie zoologicznym. Być może czyni go to najrzadszym dużym ssakiem świata. Licząca około 40-50 zwierząt populacja żyje w Parku Narodowym Ujung Kulon na Jawie w Indonezji. Mniejsza grupa, oceniania w 2007 na nie więcej niż 8 sztuk, żyła do 2010 w wietnamskim Parku Narodowym Cát Tiên. Spadek liczebności nosorożca jawajskiego wiąże się z kłusownictwem, głównie z powodu rogów, którym tradycyjna chińska medycyna przypisuje wielką wartość. Na czarnym rynku ich cena wynosi aż 30 000 USD za kilogram. Utrata siedlisk, głównie na skutek wojen w południowo-wschodniej Azji, jak wojna wietnamska, także przyczyniła się do spadku populacji i uniemożliwiła poprawę sytuacji. Obszar wciąż jeszcze zamieszkany przez te zwierzęta położony jest w obrębie dwóch terenów chronionych, jednak nosorożcom ciągle zagrażają kłusownicy, choroby, niekorzystny wpływ wywiera także utrata różnorodności genetycznej związana z chowem wsobnym.
Na wolności osobniki dożywają średnio 35–40 lat. W przeszłości zamieszkiwały nizinne lasy deszczowe, wilgotne tereny trawiaste i rozległe równiny zalewowe. Żyły w większości samotnie z wyjątkiem czasu parzenia się i wychowywania potomstwa. Okazjonalnie zbierały się w miejscach pozwalających na tarzanie się w błocie i lizanie soli. Pomijając ludzi, dorosłym osobnikom nie zagrażały żadne drapieżniki. Nosorożce te zwykle unikały człowieka, jednak w poczuciu zagrożenia nie wahały się atakować. Naukowcy i konserwatorzy przyrody rzadko prowadzą nad nimi badania bezpośrednie z powodu wielkiej rzadkości tych stworzeń i niebezpieczeństwa przeszkadzania tak zagrożonemu gatunkowi. Badacze, próbując ocenić ich zdrowie i tryb życia, polegają więc na filmach i próbkach kału. W efekcie jest to najmniej poznany ze wszystkich gatunków nosorożców.
Ro
RoślinożerneFitofag, roślinożerca – organizm roślinożerny, odżywiający się roślinami lub częściami roślin. W ekosystemie roślinożercy stanowią pi...
Lu
LudożerneFoliofag - fitofag wyspecjalizowany w zjadaniu liści. Ponieważ liście zawierają dużo ciężkostrawnej celulozy, a także stanowią relatywnie ...
Ow
OwocożerneLą
LądowePr
PrzedspołeczneZw
Zwierzęta przeglądającePł
PławnySt
StadneŻy
ŻyworodneŻyworodność, żyworództwo, wiwiparia – rodzaj reprodukcji polegający na tym, że komórki jajowe zapładniane są w obrębie dróg rodnych sami...
Te
TerytorialneTerytorium – obszar zajmowany wyłącznie przez jedno zwierzę lub grupę zwierząt. Własne terytorium zwiększa szanse przeżycia osobnika, gdyż z...
Po
PoligamiaSa
SamotneNi
Nie migrująceJ
zacznij od...Nosorożec jawajski nie dorównuje rozmiarami swemu krewnemu, nosorożcowi indyjskiemu, którego przypomina. Biorąc pod uwagę wielkość, jest podobny raczej do nosorożca czarnego. Długość ciała (wliczając w to głowę) dochodzi do 3,1–3,2 m (niektóre źródła wspominają o przedziale 2–4 m), wysokość zaś rozciąga się pomiędzy 1,4 i 1,7 m. Zanotowana masa ciała dorosłych waha się w szerokich granicach od 900 do aż 2300 kg. Z powodu zagrożenia wyginięciem, badań mających na celu dokładniejsze pomiary nigdy nie przeprowadzono, nie stanowią one priorytetu. Nie występuje znaczna różnica wielkości pomiędzy płciami, aczkolwiek samice mogą być nieco większe. Podgatunek wietnamski wydaje się nieco mniejszy od zamieszkującego Jawę, lecz badania prowadzące do tego wniosku oparto na fotografiach i pomiarach odcisków stóp.
Nos obu przedstawicieli rodzaju Rhinoceros zdobi pojedynczy róg, co odróżnia je od innych żyjących obecnie gatunków, posiadających dwa. Spośród nich najmniejszy róg posiada właśnie nosorożec jawajski, u którego mierzy on zwykle mniej niż 20 cm. Najdłuższa zanotowana długość wynosi 27 cm. Wydaje się, że jego posiadacze raczej rzadko używają go do walki, a zamiast tego służy im on do rozgrzebywania błota, w którym się tarzają, do powalania roślin, którymi mają zamiar się pożywić, oraz do tworzenia sobie ścieżek wśród gęstej roślinności. Podobnie, jak inne skubiące trawę gatunki nosorożców (czarny, sumatrzański i indyjski), R. sondaicus posiada długą, ostro zakończoną górną wargę pomagającą mu w chwytaniu pożywienia. Jego dolne kły są długie i ostre, zwierzę używa ich podczas walki. Za kłami znajdują się dwa rzędy po 6 trzonowców o niskich koronach używanych do żucia grubych roślin. Jak jego krewni, ssak ten posiada dobry węch i słuch, ale widzi bardzo słabo. Jego długość życia szacuje się na 30–45 lat.
Jego niewytwarzająca włosów, szara, ciemnoszara lub szarobrązowa skóra tworzy fałdy na barkach, plecach i zadzie. Jej mozaikowy wzór nadaje zwierzęciu wygląd uzbrojonego. Fałdy nosorożca jawajskiego są mniejsze niż indyjskiego, także przybierają siodełkowaty kształt na barkach. By nie przeszkadzać tak bardzo zagrożonemu gatunkowi, naukowcy czerpią wiedzę o gatunku głównie z próbek odchodów i z filmów.
Najbardziej optymistyczne oszacowania przewidują, że na świecie na wolności pozostała mniej niż setka nosorożców jawajskich. Uznaje się je za prawdopodobnie najbardziej zagrożone z wielkich ssaków, chociaż nosorożce sumatrzańskie, choć jest ich więcej, zamieszkują mniej chronione obszary i to one uznawane są nieraz za bardziej zagrożone. Nosorożec jawajski, jak już wspominano, przetrwał w dwóch miejscach: w Parku Narodowym Ujung Kulon na zachodnim krańcu Jawy oraz w Parku Narodowym Cát Tiên znajdującym się około 150 km na północ od miasta Ho Chi Minh.
W przeszłości zasięg występowania tego zwierzęcia rozciągał się od Asamu i Bengalu (gdzie pokrywał się z obszarem zamieszkałym przez nosorożce indyjskiego i sumatrzańskiego) do Mjanmy, Tajlandii, Kambodży, Laosu i Wietnamu na wschodzie, a Półwyspu Malajskiego oraz wysp Sumatry, Jawy i prawdopodobnie Borneo na południu. Ssaki te żyły w gęstych nizinnych lasach deszczowych, na terenach o wysokich trawach i trzcinach poprzecinanych licznymi rzekami, na równinach zalewowych i wilgotnych obszarach dostarczających im mnóstwa miejsc, w których mogły się tarzać w błocie. Choć historycznie preferowały obszary nisko położone (występując też w górach) podgatunek wietnamski został zepchnięty na wyższe rejony aż do wysokości 2000 m nad poziomem morza prawdopodobnie z powodu obecności ludzkiej i kłusownictwa. Dzisiaj jego zasięg ogranicza się do gęstych, nizinnych, tropikalnych lasów deszczowych. Zajmuje obszary leżące w sąsiedztwie wody. Preferuje on tereny nizinne, położone nie wyżej, niż 600 m n.p.m. Spotyka się go jednak nawet powyżej 1000 m n.p.m. Wydaje się, że obecnie zajmowane przez zwierzę habitaty nie są dla niego optymalne.
Zasięg występowania nosorożca jawajskiego kurczy się od co najmniej 3000 lat. Tysiąc lat przed Chrystusem jego północna granica przebiegała w Chinach, zaczęła wtedy przesuwać się na południe z prędkością około 0,5 km na rok, co stanowiło skutek osadnictwa ludzkiego w regionie. Lokalne wyginięcia w Indiach miały miejsce w pierwszej dekadzie ubiegłego wieku. Do 1932 na Półwyspie Malajskim polowano na niego dla mięsa. Pod koniec wojny w Wietnamie podgatunek wietnamski mógł występować w całej kontynentalnej Azji. Lokalni myśliwi i drwale z Kambodży mówili o spotkaniach z gatunkiem w Górach Kardamonowych, ale obserwacje prowadzone w tej okolicy nie dostarczyły na to dowodu. Ostatnie doniesienie z Mjanmy pochodzi z 1920, z Malezji − z 1932, z Sumatry − z 1959. W 1934 zastrzelono ostatniego osobnika żyjącego w Indonezji poza Ujung Kulon. Być może ich populacja egzystuje jeszcze na Borneo, choć mogą to też być nosorożce sumatrzańskie, których niewielka grupa zamieszkuje wyspę. IUCN zauważa także możliwość przetrwania szczątkowej populacji w Laosie i Kambodży, jednakże teza ta wymaga poparcia badaniami.
Nosorożec jawajski prowadzi samotny tryb życia z wyjątkiem rozmnażających się par i matek opiekujących się swym potomstwem. Na najcieplejszą porę dnia przypada najmnijesza aktywność zwierzęcia, zwiększa się ona, gdy temperatura opada. Czasami osobniki zbierają się w małe grupki w miejscach, gdzie mogą zlizywać sól lub tarzać się w błocie. To ostatnie zachowanie stanowi wspólny zwyczaj wszystkich nosorożców. Pomaga im on utrzymać niską temperaturę ciała i chroni przed pasożytami. Ssaki należące do opisywanego tu gatunku nie kopią raczej własnych zbiorników, preferując bajora stworzone przez inne zwierzęta lub też powstające bez udziału istot żywych; używają jedynie rogów, by je powiększyć. Lizawki także mają dla nich duże znaczenie, stanowiąc kluczowe źródło soli.
Samce zakładają terytoria liczące 12–20 km2, większe, niż należące do samic żyjących na obszarze 3–14 km2 (samica z młodym zajmuje tylko 2–3 km²). Te pierwsze zachodzą na siebie w mniejszym stopniu niż terytoria samic. Nie słyszano o żadnych walkach o miejsce życia. Samce znaczą swój obszar stosikami kału lub też przez rozpylanie moczu. Ślady ocierania stopami o grunt i pogięte drzewka także wydają się odgrywać rolę w komunikacji. Członkowie większości innych gatunków posiadają charakterystyczne zachowania polegające na tworzeniu obszernego stosu kału podczas defekacji, a następnie rozgrzebywaniu go kończyną tylną. Nosorożce jawajski i sumatrzański natomiast nie rozgrzebują go. Być może jest to adaptacja związana z wilgotnością lasów Jawy czy Sumatry, gdzie metoda ta nie byłaby użyteczna w rozprzestrzenianiu zapachów. Często zaś oddają mocz i kał w wodzie lub miejscach, w których tarzają się. Dzięki temu ich skóra przesiąka zapachem odchodów, prawdopodobnie rozpoznawanym przez inne osobniki.
Nosorożec jawajski jest zwierzęciem cichym w porównaniu ze swym sumatrzańskim krewnym, bardzo rzadko słyszano go wydającego z siebie dźwięki. Dorosłym nie zagrażają żadne drapieżniki poza człowiekiem. Te płochliwe, zwłaszcza w Wietnamie, stworzenia uciekają w gęsty las w obecności ludzi. Ta ich cecha utrudnia badania. Niemniej, jeśli podejdzie się zbyt blisko, nosorożec jawajski staje się agresywny i może zaatakować, dźgając swymi dolnymi siekaczami podczas ruchów głową w górę. Jego stosunkowo aspołeczne zachowania mogą stanowić niedawne przystosowanie do stresu populacyjnego, historyczne dowody sugerują bowiem, że osobniki należące do tego gatunku były kiedyś bardziej towarzyskie.
Ten roślinożerca żywi się zróżnicowanym pokarmem roślinnym, co ma znaczenie w środowisku zmodyfikowanym działalnością ludzką. Jego dieta obejmuje kiełki, gałązki, młode liście i opadłe owoce. Większość preferowanych przez niego gatunków rośnie w miejscach dobrze nasłonecznionych: na polanach leśnych, w zaroślach i innych zbiorowiskach roślinnych pozbawionych wysokich drzew. Ssaki te często powalają młode drzewka, by zdobyć pokarm, który chwytają następnie swą długą górną wargą. Ze wszystkich nosorożców ten gatunek jest najbardziej zaadaptowany do swego pożywienia. Obecnie zrywa wyłącznie wyżej wymieniony pokarm, ale prawdopodobnie w przeszłości pasł się także na trawie. Pobiera około 50 kg jedzenia dziennie. Jak jego sumatrzański krewny, potrzebuje w diecie soli. Lizawek często spotykanych w jego historycznym zasięgu występowania nie spotyka się w Ujung Kulon, ale obserwowano zwierzęta pijące wodę morską, co może pozwolić im na uzupełnienie niedoborów soli.
Zwyczaje godowe nosorożca jawajskiego są trudne do zbadania, gdyż gatunek spotyka się w naturze rzadko, a ogrody zoologiczne nie dysponują żadnymi okazami. Samice osiągają dojrzałość płciową w ciągu 5-7 lat, podczas gdy samcom zabiera to 10 lat. Długość ciąży nie została ściśle ustalona, ale prawdopodobnie okres ten mieści się pomiędzy szesnastoma, jak u innych nosorożców, a dziewiętnastoma miesiącami. Pomiędzy kolejnymi porodami występuje 4–5 lat przerwy. Matka karmi swe dziecko mlekiem przez około 2 lata. Pozostałe 4 gatunki nosorożców wykazują podobne zachowania godowe.
Długość życia tego zwierzęcia wynosi 30-40 lat.
