Bonte maki
De vari of bonte maki (Varecia variegata) is een lemuur uit de familie van maki's (Lemuridae). Hij is na de indri de grootste nog levende halfaap. De vari heeft een langharige vacht en een kraag die de oren en kin bedekt. Hij onderscheidt zich van de verwante rode vari (V. rubra) door de typische zwart-wittekening. Er worden drie geografische ondersoorten onderscheiden: de zwart-witte vari (V. v. variegata), de gordelvari (V. v. subcincta) en V. v. editorum.
Net als vrijwel alle lemuren is de vari endemisch in Madagaskar. Hij komt uitsluitend voor in regenwouden in het oosten en noordoosten van het eiland. Het is een dagactief dier dat het grootste deel van zijn tijd doorbrengt in de bovenste boomlagen. De meeste vari's leven in groepen met een complexe sociale structuur. Soortgenoten communiceren met elkaar middels een verscheidenheid aan geluiden. Bekend is het koor dat meerdere keren per dag wordt ingezet en waar alle leden van de groep aan meedoen.
Voor voedsel is de vari aangewezen op bossen met voldoende fruitbomen. Hij voedt zich onder andere met vruchten, nectar en bloemen. De vari vervult daarbij een belangrijke ecologische rol als bestuiver van planten en verspreider van zaden. Door het verdwijnen en versnipperen van zijn leefgebied wordt de vari in zijn voortbestaan bedreigd.
Da
DagdierenFr
FrugivoorFo
FolivoorPl
Plantenetende dierenBo
BoombewonendeAl
Altrische dierenZo
ZoochoryEi
Eiland endemischNo
NomadischTe
TerrestrischeLe
LevendbarendDi
Dieren met een lange nekMo
Monogame dierenPo
PolygynieSo
Sociale dierenB
begint metZw
Zwart-witte dierenDe vari is de grootste makisoort en wordt ongeveer zo groot als een terriër. Het is het de op een na grootste nog levende halfaap; de grootste is de indri (Indri indri), een lemuur met een overlappend verspreidingsgebied. De kop-romplengte van een volwassen vari bedraagt 43 tot 60 centimeter, met 55 centimeter als gemiddelde. De staartlengte varieert van 60 tot 65 centimeter, waarmee de vari de grootste totale lichaamslengte heeft onder de huidige halfapen. Het gewicht van een volwassen vari in het wild varieert van 2,6 tot 4,1 kilogram, maar ligt meestal tussen 3 en 3,5 kilogram. Vrouwtjes zijn gemiddeld een weinig zwaarder dan mannetjes, maar vertonen verder geen verschil in uiterlijk.
De vari heeft een dicht behaarde vacht met lange, zachte haren. Het zwart-witte kleurpatroon is gelijk bij beide geslachten, maar varieert per leefgebied. Hoe meer naar het zuiden, hoe meer het wit in het patroon toeneemt. Over het algemeen zijn de onderzijde, handen, voeten, schouders, de binnenkant van de ledematen en de kruin zwart. Ook de dichtbehaarde staart is meestal geheel zwart, al hebben sommige exemplaren witte ringen of een enkele witte streep over de gehele lengte. Het gezicht is overwegend zwart, maar is bij de meeste vari's voor een deel peper- en zoutkleurig, met name op de neusbrug. De overige delen van het lichaam, waaronder de flanken, de rug, een gedeelte van de achterpoten en kraag zijn wit. Bij de noordelijke ondersoort, de gordelvari (V. v. subcincta), is het wit op de rug beperkt tot een doorlopende band net boven de taille.
De beharing van het gezicht is korter dan op de rest van het lichaam. De oren worden bedekt door een dikke witte kraag die doorloopt tot de keel, maar de kruin vrijlaat. Samen met de zwart-witte vacht dankt de vari hier zijn Engelse soortnaam aan: black-and-white ruffed lemur ('zwart-witte gekraagde lemuur'). De huid is zwart en zichtbaar op de snuit, de onderzijde van handen en voeten en rond de ogen. De iris rond de ogen is donkergeel van kleur.
In tegenstelling tot andere lemuren hebben de vari en de verwante rode vari (V. rubra) een grote, naar voren gerichte snuit, vergelijkbaar met die van een hond. Ook hebben ze een significante overbeet, die de vari onder andere in staat stelt om de schil van vruchten te schrapen. Net als alle lemuren heeft de vari een tandenkam voor het verzorgen van zijn vacht. Deze bestaat uit zes parallel naar boven stekende ondertanden met een geringe onderlinge afstand. Voor plekken waar hij met zijn bek niet bij kan gebruikt de vari de tweede teen van een van zijn achterpoten. Deze heeft speciaal voor dit doel een extra lange nagel.
De vari komt uitsluitend voor in Madagaskar. Zowel de flora als de fauna van het eiland heeft een hoog endemisch gehalte. Zo komen alle inheemse zoogdieren nergens anders voor. Dit geldt ook voor de lemuren, de infraorde waartoe de vari behoort.
In het wild wordt de vari alleen aangetroffen in het noorden en noordoosten van het eiland. De meeste vari's leven in de subtropische regenwouden aan de westzijde van de bergrug, die zich langs de gehele oostkust van het eiland uitstrekt. Hier komt de vari voor tot op een hoogte van 1350 meter. Zijn leefgebied is op veel plaatsen sterk versnipperd, maar de vari slaagt erin om in geïsoleerde bosfragmenten te overleven, zoals die in het Manomboreservaat en de omgeving van Kianjavato.
De zuidelijke grens van het verspreidingsgebied is waarschijnlijk het Manomboreservaat. De noordelijke grens van het verspreidingsgebied overlapt het westelijke leefgebied van de rode vari (Varecia rubra), ter hoogte van de rivier de Antainambalana. In dit gebied komen kruisingen van beide soorten voor. Andere beschermde gebieden waar de vari voorkomt zijn onder andere de reservaten Ambatovaky, Betampona, Mangerivola en Marotandrano, en de nationale parken Mananara Nord, Mantadia, Ranomafana, Zahamena en Masoala, op het eiland Nosy Mangabe.
De regenwouden waar de vari leeft staan onder invloed van de passaatwinden vanuit het oosten van het eiland. Op de meeste plaatsen bedraagt de neerslag zo'n 1500 millimeter per jaar en ligt de temperatuur tussen de 15 en 25 °C. Er kunnen twee hoofdseizoenen worden onderscheiden: een warm regenseizoen van oktober tot april en een kouder droog seizoen van mei tot september. Deze periodes hebben een invloed op de leefwijze van de vari. Van mei tot augustus foerageert hij voornamelijk in de bovenste boomlagen, 15 tot 25 meter boven de grond. In deze periode zijn hier namelijk de meeste jonge bladeren en bloemen te vinden. Tijdens het natte seizoen brengt de vari zijn tijd meer door in de lagere boomlagen.
De vari is een vrijwel volledig dagactief dier. Hij vertoont een sterke voorkeur voor wouden met veel fruitbomen en een hoog bladerdak. De vari komt zelden op de grond en brengt het grootste deel van zijn leven in de bovenste boomlagen door.
Vroeg in de morgen en rond het avonduur gaat de vari op zoek naar voedsel. Op de overige dagdelen is hij minder actief. De vari rust dan in verlaten nesten of boomholtes, verzorgt zijn vacht of neemt een zonnebad, waarbij hij zich met wijd uitgespreide voorpoten naar de zon keert. Verspreid over de dag laten vari's in een groep gezamenlijk hun kenmerkende schorre kreten horen.
De vari komt zelden op de grond. Hier verplaatst hij zich met korte sprongetjes, te vergelijken met de voortbeweging van een eekhoorn. Het grootste deel van zijn leven brengt de vari in bomen door. Over dikkere takken loopt hij in een horizontale houding, waarbij hij zijn staart gebruikt om in evenwicht te blijven. Deze manier van voortbewegen wordt bij de meeste maki's aangetroffen, maar de vari bezit samen met de rode vari een aantal unieke vaardigheden.
Vari's kunnen grotere en nauwkeurigere sprongen maken dan andere maki's. Alvorens te springen kijkt de vari over zijn schouder om de afstand in te schatten. Nadat hij zich heeft afgezet, draait hij zijn lichaam zodanig dat hij zich met vier poten aan de volgende boom of tak vast kan grijpen.
De vari schijnt een voorkeur te hebben voor de vruchten die aan de dunne uiteinden van de takken hangen. Om deze te kunnen bereiken hangt hij vaak ondersteboven aan zijn achterpoten. Deze aanpassing op zijn eetgewoontes is typisch voor vari's en wordt niet bij andere maki's aangetroffen. Zijn behendigheid stelt de vari in staat om te concurreren met lemuren die kleiner en lichter zijn.
De vari speelt een belangrijke rol in de ecologie van zijn habitat. Dankzij zijn snelle spijsvertering worden de zaden uit gegeten vruchten meestal twee tot drie uur later weer uitgescheiden, vaak op grote afstand van de moederplant. Hierdoor kunnen de zaden zich over een groot gebied verspreiden. Wanneer de vari zich met nectar of bloemen voedt, blijft stuifmeel op zijn snuit en vacht kleven. Zo zorgt de vari voor de bestuiving van een groot aantal endemische planten. Een voorbeeld is de reizigersboom (Ravenala madagascariensis), waarvan de moeilijk te bereiken nectar favoriet is bij de vari. Waarschijnlijk is de vari de bestuiver met de grootste afmetingen in de dierenwereld.
De vari is net als de rode vari herbivoor en heeft eetgewoonten die sterk overeenkomen met die van indri's en sifaka's. Hij voedt zich met plantendelen afkomstig van tientallen verschillende plantensoorten. Soms verlaat de vari zijn voedselbomen om zich op de grond te voeden met paddenstoelen en aarde. Dit laatste zorgt voor een aanvulling van nuttige mineralen en helpt bovendien om darmparasieten te doden.
Vari's zijn meer frugivoor dan andere makisoorten, wat wil zeggen dat vruchten een groter deel uitmaken van hun totale dieet. Bij de vari is dit aandeel 74 tot 90 procent. Per dag voedt hij zich gemiddeld met tien verschillende soorten fruit, waarbij vruchten van Chrysophyllum boivinianum, Harungana madagascariensis, Protorhus fulva en Ravensara-soorten het grootste deel uitmaken. Door zijn gewoonte om zich met veel verschillende vruchten te voeden foerageert de vari in een aanzienlijk groter gebied dan de meeste andere maki's.
Naast vruchten voedt de vari zich met nectar, bloemen en kleine hoeveelheden bladeren. Nectar is slechts in een korte periode van het jaar beschikbaar. In deze periode vormt het de belangrijkste aanvulling op het dieet van de vari. Dankzij zijn lange snuit en tong is hij in staat om de nectar onder in de bloemen te bereiken en op te likken, waarbij hij de bloeiwijze intact laat.
In het droog seizoen is het voedselaanbod schaarser. Mannelijke vari's eten dan gewoonlijk minder, zodat er meer overblijft voor de vrouwtjes. Wanneer een vrouwtje zwanger is of jongen zoogt, vult ze haar dieet laat op de middag aan met extra bloemen en jonge bladeren. Deze bevatten gemiddeld meer proteïne, wat de kwaliteit van de moedermelk aanzienlijk verhoogt.
De paartijd van de vari is tussen mei en juli. Het vrouwtje ovuleert slechts vier tot acht uur, zodat volwassen mannetjes haar in deze periode nauwgezet in de gaten houden. Door aan de urine te ruiken en te likken kan een mannetje inschatten hoever de cyclus van een vrouwtje is gevorderd. Op de dag van ovulatie blijft een mannetje constant dicht in haar buurt en doet geregeld toenaderingen. Hierbij laat hij een complex en gevarieerd gejank horen, vaak vergezeld met onderdanige of voorzichtige, defensieve bewegingen. Beide dieren eten gedurende deze periode niet. Wanneer het vrouwtje ovuleert en paringsbereid is, laat zij dit aan het mannetje weten door op zijn hoofd te tikken of hem te bijten. Zonder dit teken zal een vrouwtje het mannetje vrijwel nooit toelaten om met haar te paren. Direct na de paring hervat het koppel hun normale dagroutine van eten en rusten. Wanneer het vrouwtje in haar eerste ovulatie niet is bevrucht, start er normaal gesproken een tweede cyclus, na een interval van 40 tot 42 dagen.
De belangrijkste natuurlijke vijanden van de vari zijn haviken, arenden en de fretkat (Cryptoprocta ferox). Er zijn echter weinig gevallen van doding door predatoren gerapporteerd. De vari is een goede klimmer die meestal hoog in de bomen leeft. Bovendien leven de meeste vari's in een georganiseerde groep, zodat potentiële vijanden snel worden opgemerkt. Doding door roofvogels is zelden waargenomen en van de fretkat is alleen bekend dat hij geïntroduceerde vari's in het Betamponareservaat heeft gedood die in gevangenschap waren gefokt.
Sinds oudsher worden lemuren in veel plaatsen beschermd door lokale fady, oftewel bijgelovige taboes. Door het toenemen van de armoede in Madagaskar wegen zulke fady echter steeds minder op tegen de behoefte aan bushmeat en wordt ook de vari steeds meer bejaagd. Ook worden vari's uit hun natuurlijke leefgebied gehaald om ze als huisdier te houden. Een vari die in gevangenschap is opgegroeid zal zich nadat hij is vrijgelaten moeilijk kunnen aanpassen aan het leven in het wild. Verspreid in Oost-Madagaskar bestaan tal van instanties die fungeren als opvangcentra voor zulke vari's, waaronder dierentuinen, reservaten en toeristische uitspanningen.
De grootste bedreiging voor de vari is de achteruitgang van zijn leefgebied, zowel wat kwaliteit als omvang betreft. Vari's zijn sterk afhankelijk van fruitdragende gewassen en daardoor gevoeliger voor degradatie van hun habitat dan andere makisoorten. Wanneer regenwouden door menselijke activiteit worden verstoord is de vari doorgaans de lemuursoort die als eerste verdwijnt. Brandlandbouw wordt nog steeds op grote schaal toegepast in Madagaskar en bomen worden illegaal gekapt voor brandhout of voor de houtexport. Bovendien worden veel varipopulaties verstoord door mijnbouwactiviteiten in hun leefgebied. In de periode van 1993 tot 2014 is het totaal aantal vari's in het wild met 80 procent geslonken. De soort is uit een aantal beschermde reservaten verdwenen, zoals het Nationaal park Andringitra en het Analamazoatra-reservaat, nabij het Nationaal park Mantadia.
De status van de vari werd in 2008 als 'kritiek' (CR of Critically Endangered) geklasseerd op de Rode Lijst van de IUCN. Bij de herziening in 2014 is deze status hetzelfde gebleven. Daarnaast is de vari opgenomen op Appendix I van de lijst van CITES (Convention on International Trade in Endangered Species), wat wil zeggen dat hij niet uit het wild gehaald mag worden om te worden uitgevoerd of verhandeld.
De Madagascar Fauna Group is een internationale bond van dierentuinen en milieuorganisaties die zich inzet voor de bescherming van Madagaskars flora en fauna. De organisatie gebruikt een afbeelding van de vari in zowel haar eigen logo als in het logo van de campagne 'Save the Lemur'. Tussen 1997 en 2001 zette de organisatie vari's uit in het Betamponareservaat. De dieren waren voor dit doel door het Duke University Primate Center (tegenwoordig het Duke Lemur Center) in de Verenigde Staten gefokt. Veel vari's hadden grote moeite zich aan te passen aan het leven in het wild, maar enkele herintroducties verliepen succesvol. In 2004 was de populatie in het reservaat uitgegroeid tot 35 dieren. Latere pogingen van de Madagascar Fauna Group om vari's in het wild uit te zetten stagneerden, onder andere omdat men er niet in slaagde om een geschikte uitzetplaats te vinden. Het groeiend aantal reservaten en nationale parken in Madagaskar en de snelle ontwikkeling van jonge vari's hebben wel geresulteerd in het herstel van een klein aantal populaties.
De vari kent een grotere verspreiding dan de rode vari, maar een significant kleinere populatie. In zijn verspreidingsgebied leven relatief meer mensen dan in het leefgebied van de rode vari en het gebied bevat in verhouding minder beschermde reservaten. De meeste groepen leven geïsoleerd in kleine bosfragmenten. Het aantal vari's in het wild werd in 2006 geschat op tussen de 1000 en 10 000 individuen.
De grootst bekende populatiedichtheid van de vari is op Nosy Mangabe, een eiland met een oppervlakte van 5,2 vierkante kilometer in de Baai van Antongil. Het zijn nakomelingen van vari's die hier in de jaren 1930 met succes naar toe waren verhuisd. In 2003 werden op het eiland 29 tot 43 exemplaren per vierkante kilometer geteld. In 2011 werden in het Nationaal park Ranomafana 25 vari's per vierkante kilometer geteld, de grootst bekende populatiedichtheid van vari's in hun oorspronkelijke leefgebied. Op de derde plaats komen de wouden rond Antanamalaza, waar 10 tot 15 dieren per vierkante kilometer werden geteld. In het Manomboreservaat huisden volgens een oude telling 0,4 tot 2,5 dieren per vierkante kilometer, maar in 2007 werden er geen meer aangetroffen.
