De dove varaan (Lanthanotus borneensis) is een hagedis die behoort tot de familie dove varanen (Lanthanotidae). Het is tevens de enige soort uit deze familie, die sterk verwant is aan de familie varanen (Varanidae).
De dove varaan is roodbruin van kleur en wordt ongeveer een halve meter lang. De hagedis heeft zowel vele kleinere schubben als enkele rijen onregelmatige knobbelachtige schubben op het lichaam en de staart. De dove varaan is in tegenstelling tot de meeste hagedissen 's nachts actief, heeft zich sterk aangepast op een leven in het water en mijdt warmte en zonlicht.
De hagedis komt voor op het eiland Borneo, zowel in het Maleisische als het Indonesische deel. De varaan is zeer zeldzaam maar wordt desondanks gevangen voor de handel in exotische dieren.
Na
NachtelijkVl
Vleesetende dierenEen carnivoor of vleeseter is in de ecologie een willekeurig organisme dat uitsluitend dierlijk weefsel als voedsel gebruikt. Dit weefsel kan zowel...
Se
Semiaquatische dierenRo
RoofdierenPredatie is het vangen, doden en opeten door een organisme, meestal een dier, van een ander dier, het prooidier. Predatoren worden ook natuurlijke ...
Ho
Holbewonende dierenEen graafgang is een holte of een tunnel die een dier in de grond heeft gegraven als tijdelijk verblijf, als schuilplaats of als bijproduct van ond...
Ei
EierleggendOviparie is het verschijnsel dat dieren zich voortplanten door middel van het leggen van eieren. Anders dan bij vivipare (levendbarende) dieren ont...
Ho
Holbewonende dierenEen graafgang is een holte of een tunnel die een dier in de grond heeft gegraven als tijdelijk verblijf, als schuilplaats of als bijproduct van ond...
Ov
Over het algemeen solitaire dierenGe
Geen migrantE
begint metDe dove varaan heeft een langwerpig lichaam, de poten staan relatief ver uit elkaar. Het dier heeft enkele unieke uiterlijke kenmerken die niet voorkomen bij andere hagedissen.
De meeste schubben zijn vrij klein, maar enkele rijen schubben op de rug en kop zijn juist grof en vergroeid met verharde beenplaatjes die de osteodermen worden genoemd. Deze vergrote schubben zijn heterogeen, ze zijn niet allemaal even groot. De knobbels komen voor in zes tot tien rijen die doorlopen op de staart. De grove en onregelmatige schubben dienen naast een zekere bepantsering waarschijnlijk ook om modderdeeltjes vast te houden zodat de hagedis goed is gecamoufleerd. De beenplaatjes zijn nergens vergroeid met het skelet, ook niet op de kop. Dit laatste is wel het geval bij de verwante korsthagedissen. Bij het vervellen wordt de oude huid niet in één keer afgeworpen maar bladdert in delen af. Vlak na de vervelling is de lichaamskleur heel bleek, de huid kleurt gedurende enkele weken langzaam terug naar de oorspronkelijke kleur.
De kop is relatief groot en stomp, de boven- en onderkaak zijn nauwelijks uit elkaar te houden, net als bij een wormsalamander. Mannetjes hebben een meer vierkant kopprofiel, de kop van vrouwtjes is wat puntiger. Externe gehooropeningen en trommelvliezen ontbreken; er zijn wel inwendige rudimentaire gehoororganen, maar de gehooropening is geheel dichtgegroeid. Het dier kan waarschijnlijk zeer slecht of niet horen. Waarschijnlijk kunnen wel goed trillingen worden waargenomen om prooien op te sporen. Ook speelt de tong waarschijnlijk een grote zintuiglijke rol. De tong van de dove varaan is net zoals die van varanen en slangen gevorkt. De neusgaten zijn relatief ver vooraan op de snuit gelegen en aan de bovenzijde van de kop gepositioneerd in plaats van aan de zijkanten. Ook dit is een aanpassing op het leven in het water.
De tanden zijn relatief lang en hebben een spitse punt, de tanden zijn duidelijk naar achteren gekromd wat duidt op het eten van zachte prooien. De ogen zijn erg klein en kraalachtig, hoewel de plek waar het oog is gepositioneerd wel is te herkennen. Om beter onder water te kunnen kijken, zijn de beweeglijke oogleden doorzichtig, zodat de varaan met gesloten ogen toch kan zien. Het onderste ooglid bevat hiertoe een transparant venster.
De poten zijn kort en stomp en dragen vijf vingers en tenen. De vingers en tenen zijn krachtig en voorzien van scherpe klauwen. De hagedis kan niet goed overweg op het land en kan niet snel rennen zoals veel andere hagedissen. De staart is zeer beweeglijk en kan waarschijnlijk gebruikt worden als grijpstaart om meer houvast te krijgen aan de omgeving.
De dove varaan komt voor in zuidoostelijk Azië en is uitsluitend te vinden op het eiland Borneo, dat voor een deel Maleisisch is en een deel Indonesisch. In Indonesië is de hagedis alleen bekend van westelijk Kalimantan. In Maleisië is de hagedis aangetroffen in de staat Sarawak. Het verspreidingsgebied is versnipperd en bestaat uit geïsoleerde populaties.
De habitat bestaat uit riviertjes met een rotsige oever. Snel stromend water wordt vermeden. De hagedis schuilt in de strooisellaag of onder stenen. De dove varaan graaft holen in de oever die tot dertig centimeter lang kunnen zijn.
De dove varaan is in vergelijking met andere hagedissen zeer sterk op het water aangepast. De dove varaan gedraagt zich overdag lethargisch en ligt ingegraven of verstopt zich onder water tot het nacht wordt en hij gaat jagen. Alleen bij een overstroming of andere noodzaak wordt het open land betreden. Omdat de hagedis 's nachts actief is, wordt het dier zelden door mensen gezien. De hagedis mijdt fel licht en neem nooit een zonnebad. Ook warmte wordt vermeden, het dier ligt overdag het liefst in het water of schuilt in een hol. Uit waarnemingen in gevangenschap blijkt dat het dier zich zeer traag voortbeweegt en dagenlang roerloos kan blijven liggen. Tijdens het zwemmen wordt het lichaam slangachtig heen en weer bewogen. De kop wordt gebruikt om de modder en ander materiaal weg te duwen. De poten spelen bij de voortbeweging in het water geen rol van belang.
Als het dier wordt vastgepakt, wordt het lichaam afgeplat en probeert het los te komen door kronkelende bewegingen te maken. Ook kan de hagedis sissende geluiden maken, de ontlasting laten lopen en het dier zal proberen te bijten. Als ze gevoerd worden kunnen ze zich stevig vastbijten in het voedsel.
Als de varaan wordt opgepakt kan het dier zich fel verzetten, vooral de mannetjes kunnen agressief worden. De dove varaan kan gemeen bijten, door de lange en naar achteren gekromde tanden kan dit resulteren in diepe vleeswonden die hevig bloeden. De bloedingen houden lang aan in vergelijking met wonden veroorzaakt door vergelijkbare hagedissen wat mogelijk duidt op een anticoagulerend gif in het speeksel dat de bloedstolling tegengaat.
Het is niet bekend wat de dove varaan eet, maar in gevangenschap worden vooral wormen en vissen gegeten. Aan eieren van vogels en schildpadden wordt soms wel gelikt wat duidt op enige interesse maar ze worden niet gegeten. De meeste varanen daarentegen zijn juist dol op eieren. Gezien de naar achteren gekromde tanden eet de hagedis waarschijnlijk zachte prooien, zoals vissen en wormen. Een dergelijk menu is ook bekend van andere hagedissen met eenzelfde gebit, zoals de hazelworm. In de Zoo Frankfurt werd eens een dier gehouden dat alleen schol at. Elke andere aangeboden vissoort werd geweigerd, vermoedelijk deed alleen de geur van de schol denken aan voedsel.
Parende dieren zijn waargenomen in de maand februari. De vrouwtjes zijn eierleggend, ze produceren twee tot vijf eieren per legsel. De eieren zijn ovaal van vorm en ongeveer 3 centimeter lang, ze hebben een leer-achtige schaal.
De dove varaan wordt hoogst zelden waargenomen en het dier staat hoog op de lijst van uitstervende diersoorten. De internationale natuurbeschermingsorganisatie IUCN heeft de soort echter nog geen beschermingsstatus toegekend. De soort is opgenomen in appendix II van het CITES-verdrag. Dit betekent dat er geen exemplaren mogen worden uitgevoerd zonder een vergunning.
