Szczygieł (Carduelis carduelis) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae).
Dz
DzienneRo
RoślinożerneFitofag, roślinożerca – organizm roślinożerny, odżywiający się roślinami lub częściami roślin. W ekosystemie roślinożercy stanowią pi...
Zi
ZiarnożerneLą
LądoweNa
NadrzewneZw
Zwierzęta oswojoneJa
JajorodneJajorodność – najbardziej rozpowszechniona forma rozrodu płciowego zwierząt, polegająca na rozwoju zarodkowym w jaju wydalonym z organizmu matk...
St
StadneZw
Zwierzęta monogamiiMonogamia – najbardziej rozpowszechniony typ związku małżeńskiego, w którym jedna osoba związana jest trwale z jednym partnerem. Monogamicznos...
Sp
Społecznest
stadne ptakiCz
Częściowy migrantE
zacznij od...Najbardziej charakterystyczną cechą dorosłego szczygła jest karminowoczerwona „twarz” (maska), kontrastująca z czarnym wierzchem głowy i pręgą za uszami (zausznicami) oraz z białymi policzkami. Upierzenie na grzbiecie kasztanowobrązowe. Boki głowy (policzki), podgardle, pierś biała z niewyraźną brązową przepaską, brzuch i kuper białe. Rozwidlony ogon czarny z białymi kropkami na sterówkach, skrzydła czarne z żółtymi dużymi pokrywami drugiego rzędu oraz częściowo zewnętrznymi chorągiewkami lotek, dzięki czemu na rozłożonym skrzydle tworzy się żółta przepaska. Zakończenia lotek białe. Dziób i nogi cieliste, dziób stożkowaty, ostro zakończony. Tęczówki oczu brązowe. Młode ptaki brązowoszare z ciemniejszymi, nieregularnymi podłużnymi prążkami, bez charakterystycznego rysunku na głowie, ale z ubarwieniem skrzydła podobnym jak u ptaków dorosłych.
Pierzenie ma miejsce po lęgach. Dorosłe osobniki pierzą się od połowy lipca do połowy października, młode między sierpniem i wrześniem.
W czasie lotu szczygły od innych gatunków ptaków można odróżnić po ubarwieniu skrzydeł, głowy i ogona.
Nie jest to ptak bardzo płochliwy. Często można go zobaczyć jak przelatuje z miejsca na miejsce, zatrzymując się na różnych drzewach, krzewach i roślinach zielnych. Szczygieł lata szybko i falistym torem.
Obie płci są podobnej wielkości. Różnica w ubarwieniu jest trudna do zauważenia w terenie. U samca czerwona maska nad okiem dotyka i czasami przekracza oko, pióra u nasady dzioba są czarne, małe pokrywy skrzydłowe zwykle czarne. U samicy maska kończy się w połowie głowy i jest koloru ciemnopomarańczowego, pióra u nasady dzioba są jaśniejsze, czarnoszare, a małe pokrywy brązowo nakrapiane (chociaż ilość brązu może być podobna u obu płci).
Maska szczygłów swoją czerwoną barwę zawdzięcza czterem barwnikom karotenoidowym. Analiza spektrum barw wykazała, że w zakresie widzialnym barwa maski różni się między płciami (u samców większy udział komponentu czerwonego, a mniejszy żółtego, tzn. maska samca jest bardziej czerwona niż samicy), natomiast w zakresie UV brak różnic.
Zamieszkuje Europę od atlantyckich wysp i zachodniej Europy do środkowej Azji na wschodzie oraz większość Azji Mniejszej i Afryki Północnej. Częściowo osiadły, a w niektórych regionach wędrowny. Jedynie populacje z północnej Europy i Azji odlatują w kierunku południowo-zachodnim nad Morzem Śródziemnym i do zachodniej Europy. Dołączają tam do lokalnych, osiadłych szczygłów. Wiosną, podobnie jak osobniki koczujące, powracają na tereny lęgowe. Gatunek introdukowany w Australii, Nowej Zelandii i Ameryce Południowej (głównie Urugwaj).
W Polsce, według danych z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych opublikowanych w 2012 roku, gatunek liczny, o nierównomiernym zagęszczeniu na terenie kraju (średnio 2,45 pary/km2, maksymalnie 10 par/km2).
Unika zwartych kompleksów leśnych. Lęgnie się na obrzeżach lasów liściastych i mieszanych, może zamieszkiwać sady, polany, aleje, kępy drzew, nadrzeczne łęgi i ogrody. Najchętniej zasiedla tereny uprawne, gdzie pola i sady przeplatają się z zadrzewieniami śródpolnymi. Poza sezonem lęgowym żeruje jednak na terenach otwartych, gdzie może znaleźć rośliny produkujące nasiona.
Samiec śpiewa świergotliwie na wzniesionych stanowiskach dość przyjemną dla ludzkiego ucha melodię – miękkie, kilkakrotnie powtarzane wabiące tony, które przeplatają trele i świergot. Jednocześnie zwykle wykonuje żwawe ruchy całym ciałem. W powietrzu ptaki przywołują się charakterystycznym wabieniem „didlit szczyglik szczygelit” lub „cit wit”.
Najstarszy obrączkowany szczygieł dożył 14 lat, jednak średnia długość życia na wolności jest o wiele mniejsza – 2 lata. W niewoli ptaki te mogą osiągać wiek ponad 15 lat (rekordowo nawet 25).
Szczygły są ptakami stadnymi, nawet w okresie lęgowym bronią tylko najbliższego otoczenia gniazda, a w okresie pozalęgowym zbierają się w duże stada, których członkowie wspólnie żerują. W okresie zimowym bywają gośćmi przy karmnikach. W starożytności opisywano zdolności do uczenia się sztuczek u trzymanych w niewoli przedstawicieli tego gatunku. W Holandii szczygły były do tego stopnia znane ze sztuczki polegającej na zaczerpywaniu wody małym wiaderkiem, że wzięła się od tego ich nazwa w języku holenderskim (putter, od czasownika putten, oznaczającego zaczerpywanie wody).
Głównie nasiona chwastów, ale również wiosną i latem drobne owady (szczególnie mszyce, drobne chrząszcze, gąsienice i dwuskrzydłe) i nasiona drzew. Zaobserwowano, że zjada nasiona przynajmniej 152 gatunków roślin, a wiosną również pąki drzew.W atlasach i przewodnikach szczygły przedstawia się najczęściej na oście lub łopianie, ponieważ ich ulubionym i podstawowym pokarmem są ich dojrzałe nasiona. Sama nazwa łacińska wywodzi się od carduus, co oznacza oset. Żywią się jednak również drobnonasiennymi chwastami takimi jak u mniszków i cykorii.
Przeważnie je prosto z rośliny. Zawisa przy tym na niej w akrobatycznych pozach. Ciekawym aspektem jest specjalizacja pokarmowa u obu płci. Samiec ma trochę dłuższy dziób i dlatego wybiera nasiona, które położone są głębiej w koszyczkach ostu. Natomiast samica zadowala się zwykle nasionami rosnącymi na jego powierzchni. Dzięki temu partnerzy, ale i osobniki różnych płci nie będące związane ze sobą, nie konkurują wzajemnie o pokarm. Od jesieni i zimą szczygły można zobaczyć w trakcie koczowania na ugorach, odłogach, terenach przeznaczonych pod zabudowę, na obszarach porośniętych roślinnością ruderalną lub na niezaoranych polach (zwłaszcza pojawiają się tam, gdzie rośnie oset i łopian). Pokarmu poszukują wtedy skupione w stadach z innymi ziarnojadami. Gdy w danym miejscu zabraknie pokarmu, przenoszą się gdzie indziej, choć nie mają wybranego kierunku przenosin.
Śpiewanie zaczynają, w zależności od pogody, w lutym lub marcu. Samce zaczynają śpiewać, kiedy ptaki są jeszcze skupione w stada. Później w sezonie tworzą monogamiczne pary, które nie bronią jednak zbyt wytrwale swego terytorium, i mogą gnieździć się w bliskim sąsiedztwie innych par własnego gatunku, a nawet tworzyć luźne kolonie składające się z kilku par. Szczygieł jest jednym z gatunków, u których obserwowane jest rytualne karmienie partnerki przez samca, uważane za element zalotów i utrzymania więzi między partnerami.
Budowane w koronie drzewa lub wysokiego krzewu (np. jałowca, tui), zwykle na wysokości powyżej 4 m. Jest misternie uwite z gałązek, traw, mchu, korzonków spojonych pajęczynami i wysłane puchem oraz włosiem. Ma kształt grubościennej czarki. Ptaki dobrze je ukrywają. Budową gniazda zajmuje się samica.
W Polsce szczygły wyprowadzają 2 lęgi w roku, od maja do czerwca-lipca. Składanych jest 4–5 różnobiegunowych niebieskawych jaj, o wyraźnie zaostrzonym wąskim biegunie, o średnich wymiarach 17x13 mm. Występuje na nich brązowawe nakrapianie, liczniejsze na tępym końcu. Pierwsze jajo jest składane w ciągu 1–2 dni od zakończenia budowy gniazda.
Tylko samica wysiaduje jaja przez okres 12–13 dni. W tym czasie samiec ją karmi. Obserwowano, że po wykluciu piskląt samica zjada skorupki jaj. Pisklęta na początku karmione są owadami, później również nasionami. Wylatują z gniazda po kilkunastu dniach karmienia, po czym są jeszcze, jako podloty, dokarmiane poza gniazdem.
IUCN od 2016 roku dzieli szczygła na dwa osobne gatunki; oba zalicza do kategorii najmniejszej troski (LC, Least Concern). Liczebność populacji C. carduelis (tzn. grupy podgatunków carduelis) szacuje się na 101–155 milionów dorosłych osobników. W Europie populacja odnotowała umiarkowany wzrost w latach 1980–2013, jednak mocno spada liczebność w północnej Afryce, gdzie ptak ten jest licznie chwytany do hodowli w klatkach, dlatego globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy. Liczebność populacji C. caniceps (tzn. grupy podgatunków caniceps) nie została oszacowana, ale jej trend ocenia się jako stabilny.
Na terenie Polski szczygieł jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek najmniejszej troski (LC). Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej szczygła na terenie kraju wynosiła 665–916 tysięcy par. Jego liczebność w Polsce w ostatnich latach silnie się zmniejsza.
