De vogel is ongeveer 17 tot 19 cm lang. Het mannetje is onmiskenbaar, want de enige soort die geheel glanzend zwart gekleurd is. Bij het vrouwtje zijn alleen de kruin en de nek glanzend zwart. keel, borst en buik zijn wit en de mantel en de rug zijn kastanjebruin. Onvolwassen vogels lijken op het vrouwtje, maar zijn doffer gekleurd. Het zijn levendige, tijdens het foerageren snel bewegende vogels die voorkomen in paren of kleine groepjes. Mannetjes lijken schuwer dan vrouwtjes.
De zwarte monarch komt voor in grote delen van zowel Nieuw-Guinea, Bismarckarchipel, Aru-eilanden, Molukken en in het noorden van Australië. Het is een plaatselijk redelijk algemene vogel van dicht bos of struikgewas in de buurt van water zoals rivier- of beekgeleidend bos (regenwoud en secondair bos) en mangrove. Meestal in laagland tot 500 m boven de zeespiegel.
De soort telt 8 ondersoorten:
De zwarte monarch heeft een enorm groot verspreidingsgebied en daardoor alleen al is de kans op de status kwetsbaar (voor uitsterven) uiterst gering. De grootte van de populatie is niet gekwantificeerd, maar is stabiel. Het is een plaatselijk algemene vogel, om deze redenen staat deze monarch als niet bedreigd op de Rode Lijst van de IUCN.
