Szynszyla mała (Chinchilla lanigera) – endemiczny gatunek gryzonia z rodziny szynszylowatych, o pięknym futrze uznawanym za najlepsze i najbardziej miękkie oraz jedno z najcenniejszych na świecie, które na przestrzeni ostatnich 200 lat było głównym powodem masowych polowań na te zwierzęta. Dzika, rabunkowa gospodarka łowiecka doprowadziła do wybicia niemal całej populacji szynszyli na wolności. C. langiera żyje obecnie niemal wyłącznie na terenie Rezerwatu Narodowego Las Chinchillas (hiszp. Reserva Nacional Las Chinchillas) – rezerwatu położonego w okolicy miasta Illapel w chilijskiej prowincji Choapa – oraz w 42 koloniach rozsianych w jego okolicy. Szynszyla mała jest obecnie zaliczana przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) do gatunków krytycznie zagrożonych na wolności.
Szynszyla mała ma wielkość niedużego królika. Okazy żyjące na wolności są wyraźnie mniejsze od znanych z warunków hodowlanych. U szynszyli zaznacza się dymorfizm płciowy w rozmiarach ciała zwierząt – samice są nieznacznie większe od samców.
Czaszka szynszyli małej jest szeroka. Uszy są duże (45–48 mm), owalne, pokryte krótką, rzadką sierścią. Przedne łapy są mocno zredukowane i wyposażone w 5 palców. Mocne łapy tylne, na końcu porośnięte sztywną szczeciniastą sierścią, są zakończone 3 głównymi palcami. Czwarty, boczny, jest słabo rozwinięty. Pazury szynszyli są krótkie.
C. lanigera ma gęste, bardzo miękkie futro, o sierści długiej na 2–4 cm. W naturze włosy części grzbietowej mają kolor niebieskawoszary i srebrnoszary, a na części brzusznej żółtobiały. Sierść jest bardzo gęsta, bowiem rośnie w pęczkach po 50–75 włosów z jednego mieszka włosowego. Wyjątkowa jedwabistość, gęstość i barwa futer szynszyli jest przyczyną ogromnego popytu na produkowane z nich wyroby, a w rezultacie wybicia ogromnych populacji i zagrożeniem dla istnienia gatunku. C. lanigera ma obfite, długie na około 10–13 cm wibryssy. Ogon jest długi porośnięty szorstką sierścią o włosie krótszym u nasady ogona (30–40 mm), a dłuższym przy jego końcu (50–60 mm). Samice C. lanigera mają dwie pary sutków na piersiach, zaś samice udomowione mają także jeszcze jedną parę zlokalizowaną w pachwinie.
Szynszyla mała ma uzębienie o charakterze hypsodontycznym (wysokokoronowe), co oznacza zęby o krótkich korzeniach i masywnej koronie. Wzór zębowy:. Zęby rosną przez całe życie zwierzęcia. Siekacze rosną o 5–7,5 cm rocznie. Ciemnożółta barwa uzębienia jest traktowana jako oznaka zdrowia zwierząt.
Temperatura ciała szynszyli małej zawiera się w przedziale 38–39 °C. Temperatura ciała szynszyli z hodowli mierzona w odbycie wynosi: 35,8 °C dla samców, a 36,4 °C dla samic. Puls: 100–150 na minutę. Mocz C. lanigera jest mocno skoncentrowany. Nie stwierdzono zmniejszania się stężenia jonów sodu w moczu przy okresowym ograniczeniu dostępu do wody i pożywienia. Odchody są ciemne, podłużne i twarde, średnio o długości 8,6 mm, a przekroju 3,9 mm. Wymiary zależą jednak od wieku i wielkości osobnika, a także od płci. Kał samców jest dłuższy i węższy. Szynszyle dbają o higienę sierści. Czyszczą ją, „kąpiąc” się w piasku. W tym celu pozostawiają w okolicy wejścia do nory koło o promieniu około 40 cm, który służy za wannę do tych kąpieli.
Niewiele wiadomo o historycznych miejscach rozmieszczenia populacji C. lanigera, bowiem przez dziesięciolecia gatunek był tępiony przez człowieka, a nie prowadzono szczegółowych badań populacji na wolności.
Dzika populacja C. lanigera żyje w Rezerwacie Narodowym Las Chinchillas (hiszp. Reserva Nacional Las Chinchillas) – rezerwacie położonym w okolicy miasta Illapel w chilijskiej prowincji Choapa (region Coquimbo) – oraz w okolicy chilijskiego La Higuera położonego 100 km na północ od Coquimbo. Zoolodzy w przeszłości odnotowywali także występowanie dzikich szynszyli w okolicach Talca i na północy Chile aż po granicę z Peru. W połowie XIX wieku nie znajdywano kolonii szynszyli dalej na południe Chile niż do rzeki Choapa. Zdecydowana większość dzikich C. lanigera jest jednak skupiona w 42 koloniach rozsianych dookoła Las Chinchillas Nacional Reserve.
Nie są znane żadne ślady kopalne C. lanigera.
Naturalnym miejscem życia C. lanigera są jałowe, spieczone, surowe zbocza gór w północno-centralnym Chile na wysokości od ok. 400 do 1,650 m n.p.m. Tereny te są skaliste i piaszczyste, rzadko porośnięte krzewami, ziołami, kaktusami, sukulentami. Szynszyle chętnie penetrują szczeliny i dziury między skałami, które mogą dawać ochronę przed drapieżnikami. Tereny zajmowane przez poszczególne kolonie zajmują zwykle od 1,5 do 113,5 ha. Większość z nich liczy mniej niż 50 osobników, żadna nie przekracza 500 szt. Kolonie, które są zlokalizowane blisko Rezerwatu Narodowego Las Chinchillas, żyją bliżej siebie.
Szynszyle budują swoje nory w pobliżu skał. Główny korytarz wiedzie od wejścia do obszernej komory pełniącej funkcję sypialni. W okresach porodu sypialnia zamienia się w gniazdo wyścielone miękkim, jadalnym materiałem. Często jest nim siano, choć w gniazdach znaleźć można także strąki motylkowatego Balsamocarpon brevifolium czy owoce kaktusa.
Szynszyle małe wiodą życie na otwartej przestrzeni, w szczelinach skalnych, grotach, małych przedsionkach tworzących się w usypiskach kamieni. Prowadzą nocny tryb życia. Są bardzo socjalne i rodzinne, co widać choćby w sprawowaniu opieki nad baraszkującymi młodymi przez obydwoje rodziców. Matki często podsuwają swym pociechom kawałki pożywienia. Kiedy widzą zagrożenie, stają jednak agresywne w stosunku do nieprzyjaciela. Stroszą sierść, szczerzą zęby, a w niewoli starają się także polać przeciwnika moczem.
C. lanigera jest zwierzęciem stadnym. Żyje w koloniach liczących od kilku do kilkuset osobników, ale tylko dwie znane zoologom populacje mają liczebność rzędu 450–500 sztuk. Poszczególne kolonie zajmują zwykle powierzchnię 1,5 do 113,5 ha, przy przeciętnym zagęszczeniu rzędu 4,37 zwierząt na hektar. Wielkość kolonii nie jest zmienna między okresami o małej i dużej ilości opadów.
C. lanigera oznaczają swoje terytorium moczem.
Szynszyle komunikują się za pomocą wydawanych dźwięków. Sygnały te są zróżnicowane i poszczególne dźwięki można przypisać do konkretnych znaczeń. Hodowcy rozróżniają dźwięki komunikacji między dorosłymi szynszylami, sygnały alarmowe dla stada, dźwięki komunikacji matki z młodymi, wyrażające zdenerwowanie i inne.
C. lanigera jest roślinożercą. W skład jego menu wchodzą części około 24 gatunków roślin: krzewów, traw, ziół, sukulentów i nasion. Szynszyle chętnie wybierają pożywienie bogate we włókna, a z małą zawartością ligniny (drzewnika). Do ulubionych roślin należą trawy – Nassella chilensis oraz Stipa plumosa. Poza nimi szynszyle chętnie zjadają części krzewów: Lobelia polyphylla, Heliotropium stenophyllum, Proustia cuneifolia, Bridgesia incisifolia i Portieria chilensis. Wśród roślin zielnych uznaniem cieszą się także Oxalis carnosa i paproć Adiantum chiliensis, z sukulentów – Puya berteroniana. Podczas posiłku szynszyle siedzą wyprostowane, trzymając zjadany pokarm w przednich łapach. Zmienność menu uzależniona jest od pór roku i obfitości opadów w poszczególnych latach. Pora sucha trwa w Chile od października do kwietnia, zaś opady są stosunkowo częstsze między majem a sierpniem.
Do drapieżników polujących na szynszyle należy kolpeo, którego łupem padają zarówno młode jak i dorosłe osobniki, oraz polujący raczej tylko na młode szynszyle puchacz magellański.
Na wolności szynszyle często zapadają na pasożytniczą chorobę Chagasa (trypanosomozę), która wywoływana jest przez świdrowca amerykańskiego przenoszonego na te zwierzęta przez pluskwiaki Triatoma spinali. Wyniki kilku niezależnych badań wskazują, że od 20 do 40% populacji w okolicy Auco zapadało na tę chorobę. W komercyjnej hodowli w Brazylii stwierdzono u hodowanych osobników C. lanigera kilka gatunków pasożytów: ogoniastka jelitowego (pierwotniak z grupy wiciowców), chorobotwórcze pierwotniaki Cryptosporidium oraz Eimeria chinchillae z grupy apikompleksów.
Owulacja u samicy C. lanigera trwa średnio 48 godzin, zaś pełny cykl średnio około 38,1 dnia. Ciąża trwa 105–118 dni (średnio 111). Stwierdzono, że u samic w niewoli owulacja jest spontaniczna, czasem następuje nawet przed otwarciem pochwy. Poród zazwyczaj zaczyna się wczesnym rankiem. Po porodzie samica zjada łożysko. Udomowiona szynszyla rodzi zazwyczaj w okresie od maja do listopada (na półkuli południowej) lub od listopada do maja (na półkuli północnej). Zazwyczaj miot liczy od 1 do 6 młodych, najczęściej 2–3. Proporcja płci u noworodków (samce:samice) wynosi od 1,1 do 1,24 – w zależności od badanej populacji. Śmiertelność przy porodzie wynosi 10,4%. Noworodki mają otwarte oczy, pełne uzębienie, ważą średnio 52 g, a ich skórę pokrywa futro. Po godzinie od porodu młode zaczynają samodzielnie chodzić. Matka karmi je mlekiem przez pierwsze 6–8 tygodni życia, ale po pierwszym tygodniu zjadają już stały pokarm. Malce zazwyczaj piją mleko matki leżąc na plecach. Dolną wiekową granicą zdolności do samodzielnego przeżycia jest 25 dni. Wymiana sierści na „dorosłą” zachodzi po 2 miesiącach życia. Młode szynszyle ważą już wówczas średnio 342,9 g. Dojrzałość płciową C. lanigera osiąga zazwyczaj po 8 miesiącach, ale może ona nastąpić wcześniej – nawet po pierwszych 5,5 miesiąca życia.
Długość życia tych gryzoni na wolności dochodzi do 6 lat, choć niektóre źródła wspominają o maksymalnym wieku 10 lat. W hodowli C. lanigera dożywają nawet do 20 lat.
Szynszyle stały się również cenionym zwierzęciem w domowych hodowlach hobbystycznych. Ich łatwość w adaptacji do zmiennych warunków sprawia, że mogą być i są hodowane w wielu częściach świata. Zasadniczo wszystkie hodowane w domach szynszyle są potomkami gromadki sprowadzonej przez Chapmana do USA.
Temperatura otoczenia powinna się kształtować 17–25 °C, przy wilgotności powietrza poniżej 50%.
Klatka. Małe stada powinny mieć przestrzeń (np. klatka, terrarium, kombinacja akwarium i klatki) o wymiarach nie mniejszych niż: długość 1 m, wysokość 0,5 m. Klatka powinna być wyposażona w półki i mieć podwieszone tekturowe tuby o średnicy 10-13 cm.
Poidło na wodę – najlepiej kulkowe, twarde i umocowane na zewnątrz klatki. Szynszyla pije około 25–50 ml wody na dobę.
Karma – specjalistyczne pokarmy można nabyć w sklepach zoologicznych; podawane w stabilnej (raczej porcelanowej niż plastikowej) miseczce na karmę. Idealny skład karmy powinien zawierać się w formule: 10–20% białka, 2–5% tłuszczu oraz 15–35% włókna. Dzienne orientacyjne spożycie karmy przez jedną szynszylę to około 30 g. Dodatki w postaci orzechów, orzechów laskowych, ziaren słonecznika, suszonych jabłek, rodzynków powinny być ograniczane do maksimum 1 łyżki dziennie. Zmiana karmy powinna odbywać się stopniowo.
Konary do gryzienia – szynszyle, podobnie jak wiele innych gryzoni, potrzebują regularnie ścierać zęby.
Metalowa karuzela do biegania.
Specjalny piasek – do regularnych suchych kąpieli higienicznych (2-3 razy w tygodniu, przez około godzinę). Potrzebny jest piasek lub pył wulkaniczny oraz pojemnik, w którym kąpiele mogą być wykonywane. Wielkość pojemnika powinna być adekwatna do wielkości szynszyli, zwierzę powinno mieć swobodę poruszania, aby mogło wykonać pełny przewrót/obrót.
C. langiera należy do grona zwierząt uznanych przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) za gatunki zagrożone i w „Czerwonej księdze gatunków zagrożonych” ma status CR – „krytycznie zagrożony”. Od pierwszej połowy XIX wieku szynszyle były masowo zabijane dla ich cennych skór. W 1929 roku władze Chile wprowadziły zakaz polowań, lecz przyczynił się on do dalszego wzrostu cen, co napędzało popyt. Kwitło kłusownictwo i przemyt skór. Chilijski badacz szynszyli Jaime E. Jiménez wskazuje, że gatunek został w 1953 roku uznany za gatunek wymarły na wolności.
W roku 1978 odkryto zachowane na wolności kolonie C. langiera, więc w 1983 utworzono pod egidą chilijskiego Związku Leśnictwa Narodowego CONAF (Corporación Nacional Forestal) Rezerwat Narodowy Las Chinchillas. C. langiera żyje obecnie niemal wyłącznie na terenie Parku Narodowego Szynszyli i w 42 koloniach rozsianych w jego okolicy, które liczą od kilkudziesięciu do maksimum 500 osobników. Jedynie 19 z 42 znanych kolonii objętych jest ochroną. Łączna populacja dzikich szynszyli jest szacowana na 2500–11 700 osobników i stale się zmniejsza. Jiménez wnioskował o poszerzenie granic Las Chinchillas Nacional Reserve. Mała kolonia w okolicy La Higuera nie uzyskała ochrony. Od 1991 roku dzikie populacje szynszyli są wpisane na listę CITES. W 2005 CONAF opublikowało „Narodowy plan ochrony chilijskiej szynszyli”.
