Bogatka, Sikora bogatka
Bogatka zwyczajna, bogatka, sikora bogatka (Parus major) – gatunek niewielkiego, częściowo wędrownego ptaka z rodziny sikor (Paridae). Jest to gatunek szeroko rozpowszechniony i pospolity w całej Europie, na Bliskim Wschodzie, w Azji Środkowej i na wschód przez Palearktykę do rzeki Amur, na południe do części Afryki Północnej, gdzie na ogół zamieszkuje każdy rodzaj lasu; większość sikor nie migruje, z wyjątkiem bardzo surowych zim.
Największa z europejskich sikor i w wielu miejscach najliczniejsza. Wierzch ciała oliwkowy, a pokrywy skrzydłowe szaroniebieskie z białym prążkiem. Spód żółty z czarną, podłużną pręgą, tzw. krawat. Skrzydła i ogon są czarnoszare, a na lotkach widać poprzeczną białą pręgę. Czarny dziób, ciemnobrązowe tęczówki oczu i szaroniebieskie dość długie i silne nogi, dzięki którym porusza się zręcznie pomiędzy gałązkami. Samiec wyróżnia się szerszym i dłuższym (nieprzerwanym od gardła po podogonie) czarnym paskiem na żółtej piersi i brzuchu. U samic czarny pasek na spodzie ciała jest węższy i często przerwany. Obie płci są zbliżonej wielkości. Młode osobniki w szacie juv. mają bledsze odcienie upierzenia – czerń zastąpioną brązem, policzki żółtawe, spód matowożółty i niekompletny czarny pasek oddzielający jasny policzek od żółtego brzucha, ale poza tymi cechami są podobne do ptaków dorosłych.
Długość ciała 14–16 cm, z czego 28–32 mm przypada na czaszkę, w tym 10–13 mm na dziób. Rozpiętość skrzydeł 22 cm. Okres pierzenia trwa od połowy maja do połowy października.
Masa ciała ok. 20–30 g.
Różnorodne lasy, zadrzewienia polne, często w sąsiedztwie człowieka – w parkach, ogrodach, zieleni miejskiej, wiejskiej i sadach, małe grupy krzewów, w miastach wewnątrz osiedli mieszkaniowych. Zamieszkuje także tereny, gdzie jest wiele zagajników, zawsze na drzewach. Najliczniej gnieździ się jednak w starych, widnych lasach liściastych i mieszanych. W gęstych lasach, w tym iglastych preferuje polany leśne.
Toleruje obecność człowieka, a zimą wręcz do jego zabudowań się zbliża – spotkać ją można wtedy w karmnikach jedzącą nasiona różnych roślin oleistych. Zasiedlić może nawet obszary bezdrzewne, ale musi mieć miejsce do gnieżdżenia się, np. budkę lęgową. Stałe dokarmianie sprawia, że głównie z tego powodu zamieszkuje ogrody. To najmniej związana ze zwartymi kompleksami leśnymi, a najbardziej związana z ludźmi europejska sikora. Zasięg występowania sikory bogatki jest dużo większy niż innych sikor.
U bogatki zarejestrowanych zostało ponad 200 rodzajów głosów. Śpiew samca zwraca na siebie uwagę prostotą, dużym repertuarem głosów i donośnym brzmieniem – to „cicibej cicibej” lub „si si trn”, powtarzane wielokrotnie dwu- i trzysylabowe motywy. Czasem mogą brzmieć podobnie do zięb – „pink” lub warczeć „czerrr”. Melodie wykonywane przez samce rozlegają się już w czasie przedwiośnia. Śpiew tego ptaka słyszy się najczęściej wiosną, ale także w czasie słonecznych jesiennych i zimowych dni. Bogatka potrafi naśladować głosy kontaktowe innych gatunków np. dzwońca, sikory ubogiej czy pierwiosnka.
Pożywienie bogatki stanowią owady (od jaja, larwy po poczwarki i postaci dorosłe), pająki i inne bezkręgowce, zimą pokarm roślinny – nasiona (szczególnie chętnie nasiona roślin oleistych, np. słonecznika), owoce, często jest także dokarmiana przez ludzi, np. słoniną. Sporadycznie zjada również orzechy włoskie, rzadko wystawianie w karmnikach. Poszukuje też jajeczek i larw owadów ukrytych w szczelinach gałęzi. Potrafi zjeść w ciągu minuty 24 owady lub ich jaja i odwiedzić w ciągu doby około tysiąc drzew. Może też sięgać po padlinę większych zwierząt. Najchętniej jednak zjada owady (np. chrząszcze).
W każdym środowisku, w którym występuje, zachowuje się jak ptak leśny, co oznacza, że przesiaduje najczęściej na drzewach, gdzie łapie owady. W razie potrzeby jednak żeruje także na poziomie gruntu. Zimą w karmnikach jest jednym z najczęstszych gości, nie dlatego, że nie jest w stanie znaleźć innego pokarmu, lecz dlatego, że ten podany przez człowieka nie wymaga trudu przy jego zdobywaniu. Pożywienie pozostawiane w karmnikach – słonina i nasiona – nie wystarcza ptakowi do pełnego zaspokojenia potrzeb żywieniowych, dlatego dokarmianie nie zawsze dobrze służy bogatce. By dotrwać do kolejnej wiosny wymaga ona zimą również pokarmu zwierzęcego, który zdobywa i tak bez pomocy człowieka.
Największą ilość owadów sikory zabijają w okresie wykarmiania piskląt. Są okresy, kiedy zjada w ciągu dnia tyle, ile sama waży, czyli około 20 g przekładających się na 130 do 200 owadów w zależności od ich masy. W ten sposób jedna rodzina w ciągu lata zjada ok. 75 kg, co przekłada się na 3 miliony owadów. Silny dziób pozwala na chwytanie gąsienic, rozłupywanie złóż owadzich jaj, odrywanie kawałków kory, a jesienią i zimą na rozłupywanie nasion.
Przy niedoborze pokarmu bogatki potrafią upolować i zjeść drobne kręgowce, takie jak małe nietoperze i inne ptaki śpiewające. Potwierdzono pojedyncze przypadki (w tym również w Polsce) zjadania martwych nietoperzy oraz systematyczne polowania tych sikor na hibernujące karliki malutkie. W lecie obserwowano bogatki, które zabijały inne ptaki śpiewające w rywalizacji o miejsca lęgowe, a zimą dla pożywienia. Te obserwacje wskazują na tendencję występującą u ptaków niemigrujących, takich jak bogatki, polegającą na innowacyjnych zachowaniach żywieniowych w zimie niż w innych porach roku.
Sezon lęgowy trwa od końca kwietnia do początku lipca. Tworzone pary są monogamiczne. Łączenie się w pary ma miejsce w marcu. W lasach liściastych zagęszczenie par wynosi ok. jednej pary na 1 hektar, w borach iglastych około jednej pary na 2–5 ha. W porównaniu do lat 70. XX wieku bogatki wyprowadzają lęgi wcześniej, gdyż wcześniej rośnie temperatura wiosną, co prowadzi do rozwoju roślin i organizmów służących za pożywienie dla młodych.
W dziuplach, budkach lęgowych, opuszczonych gniazdach oraz innych, antropogenicznych miejscach – wywietrznikach, żywopłotach, nawet w pozostawionym czajniku lub skrzynce na listy. Czynnikiem, który silnie ogranicza lokalną liczebność sikory jest brak odpowiednich miejsc do gnieżdżenia się. Jeśli niektóre pary nie mogą znaleźć odpowiedniego drzewa na założenie gniazda na cały sezon są wyłączone z procesu reprodukcyjnego. Ptaki jednak próbują szukać różnych lokalizacji i zasiedlają ziemne nory, żelazne lub kamionkowe rury, w których potem wychowują swe potomstwo. Istotna jest jednak wielkość otworu wlotowego. Zbyt szerokie nie zabezpiecza odpowiednio gniazda i nie nadaje się do złożenia jaj, które byłyby łatwym łupem. Konstrukcja lęgowa składa się z włosia, sierści, mchu i puchu, a wyścielona jest mchem, delikatnym sianem, sierścią i pierzem.
Dwa lęgi w roku, jaja składane od końca kwietnia do początku lipca w liczbie od 6 do 14. Tak duża liczba jaj ma zrekompensować straty spowodowane zimowaniem na terenie lęgowym. Jaja są koloru białego, pokrywają je rdzawe plamki. Ich średnie wymiary (n=124) wynoszą 17,2 × 13,4 mm.
IUCN uznaje bogatkę za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Według szacunków organizacji BirdLife International, w 2015 roku liczebność europejskiej populacji (wraz z Turcją) zawierała się w przedziale 130–211 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za wzrostowy.
Na terenie Polski bogatka jest objęta ścisłą ochroną gatunkową. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek najmniejszej troski (LC).
Liczebności sikory bogatki sprzyja wywieszanie nisko (na wysokości ok. 1,30–1,50 m) budek lęgowych na danym terenie, jak i ochrona starych drzew dziuplastych. Zagrażają im naturalne drapieżniki, a wiele z nich poluje na sikory. Populacje może zmniejszyć też zimą głód i mróz.
