Gwizdokos fioletowy (Myophonus caeruleus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae). Występuje w Azji Środkowej, na Półwyspie Indyjskim, w Chinach oraz Azji Południowo-Wschodniej. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Długość ciała wynosi 29–35 cm, masa ciała – 136–231 g. Wymiary szczegółowe, podane w milimetrach, przedstawiono w poniższej tabeli.
Dalszy opis dotyczy podgatunku nominatywnego, o ile nie wskazano inaczej. Samice są upierzone podobnie do samców, jednak w bardziej matowej kolorystyce. Upierzenie jest niebiesko-czarne. Wierzch ciała i kuper pokrywają metalicznie połyskujące niebiesko-fioletowe plamki, najgęściej obsadzone od czoła po boki ciemienia. Spód ciała, skrzydła i ogon w kolorze głębokiego błękitu. Na pokrywach skrzydłowych średnich widoczne nieco srebrzyście szarych kropek. Pokrywy skrzydłowe mniejsze tworzą plamę o barwie błękitu królewskiego, jednak często niewidoczną. Osobniki młodociane mają smoliście czarne upierzenie. Odznaczają się białe stosiny piór na piersi. Tęczówka czerwonawa, o zmiennym kolorze. Dziób i nogi czarne.
U przedstawicieli innych podgatunków dziób jest żółty z różną ilością czerni na górnej krawędzi. U młodych białych pasków w upierzeniu jest niewiele lub nie ma wcale. Przedstawicieli M. c. temminckii wyróżniają większe rozmiary ciała, często też większa barwna plama na skrzydle, wyraźniej uformowany pasek na czole i bardziej brązowa tęczówka. U M. c. eugenei występują niemal te same cechy, jednak nie ma srebrzystych plamek na pokrywach skrzydłowych większych. Przedstawiciele M. c. crassirostris przypominają ptaki podgatunku nominatywnego, lecz są trochę mniejsi, z grubszym i nieco krótszym dziobem, a często też białą plamą na nasadzie lotek I rzędu na spodzie skrzydła. Najbardziej matowe upierzenie charakteryzuje przedstawicieli M. c. dichrorhynchus. Mają nieco większy dziób niż ptaki podgatunku nominatywnego. Gwizdokosy duże są do nich podobne, lecz ciemniejsze, z krótszym ogonem i większością białych motywów w upierzeniu skupioną na brzuchu i kuprze.
W zależności od podgatunku tereny lęgowe lub zajmowane cały rok (zimowiska nie zostały wyszczególnione) to:
Areał występowania na północy sięga Kazachstanu, choć tylko terenów przygranicznych, będących częścią Ałatau Dżungarskiego. Prócz nich populacja M. c. temminckii czasem wydzielana do M. c. turkestanicus zamieszkuje południowy Kirgistan i Tadżykistan, a także Tienszan. W obrębie tego łańcucha gwizdokosy fioletowe spotykane są w paśmie Piskom, Górach Ugamskich, Ałatau Tałaskim, Górach Kirgiskich i Ałatau Zailijskim. Południowa granica zasięgu „M. c. turkestanicus” ma przebiegać przez północny Afganistan i zachodni Pamir. Tam, według źródeł uznających jego odrębność, zostaje zastąpiony przez M. c. temminckii. Jego obszar występowania sięga zachodniej granicy obszaru występowania gatunku, która przecina północno-wschodni Iran.
Z Iranu na wschód zasięg gwizdokosów fioletowych rozpościera się w górach północnego Pakistanu – od Beludżystanu (gdzie gwizdokosy fioletowe są rzadkie) przez doliny na północy stanu Chajber Pasztunchwa po Czitral, Gilgit-Baltistan i Kaszmir – w Himachal Pradesh docierając do Himalajów. Dalej ciągnie się przez północne Indie, Nepal, Bhutan, Asam, północny Bengal Zachodni, południowo-wschodni Tybet i Arunachal Pradesh. W tym stanie obszar gniazdowania M. c. temminckii dociera do długości 95–96°E. Dalej zastępuje go M. c. eugenei, którego areał występowania obejmuje już tylko północno-wschodni kraniec Indii – Mishmi Hills na wschód od rzeki Dibang. Przedstawiciele M. c. temminckii zamieszkują jeszcze położone dalej na południe obszary, aż po południową i południowo-zachodnią Mjanmę, indyjskie stany Nagaland, Manipur i Meghalaya (na płaskowyżu) oraz Bangladesz (część prowincji Ćottogram).
Przedstawiciele podgatunku nominatywnego gniazdują w środkowych i środkowo-wschodnich Chinach. Jest to obszar w przybliżeniu na południe od linii Syczuan–Hebei, a dokładnie – od południowo-wschodniej prowincji Gansu i wschodniego Syczuanu (na wschód od terenów zajmowanych przez M. c. eugenei) na wschód po Shanxi, Hebei, Jiangxi i Zhejiang, a na południe po Kuejczou, Guangdong i Fujian, a prócz tego Hongkong. Tereny lęgowe M. c. eugenei z Mishmi Hills oraz większej części Mjanmy (północy, południa, wschodu i Taninthayi) ciągną się na północ po południowe Chiny – od południowego Syczuanu po Junnan i zachodni Kuejczou. W Emei Shan zasięgi geograficzne tego podgatunku i M. c. caeruleus stykają się, ale nie wiadomo, w jakim stopniu przedstawiciele tych dwóch form mieszają się i czy w ogóle to zachodzi. Na południe zasięg M. c. temminckii dochodzi do zachodniej, północno-zachodniej i północno-wschodniej Tajlandii, Kambodży, Laosu i Wietnamu.
Półwysep Indochiński zamieszkują jeszcze 2 podgatunki. M. c. crassirostris występuje od południowo-wschodniej Tajlandii (wraz z częścią wchodzącą w półwysep) i wysp Zatoki Tajlandzkiej na południe do wysp Tarutao i Langkawi oraz dwóch malezyjskich stanów: Perlis i Kedah (północno-zachodnia Malezja). M. c. dicrorhynchus występuje na Półwyspie Malajskim, począwszy od skrajnie wysuniętej na południe części Tajlandii (prowincja Pattani) dalej na południe po malezyjskie wzgórza Selangor i północne rejony stanu Pahang. Zasiedla też Sumatrę.
Gwizdokos duży (M. c. flavirostris) to endemit Jawy.
Środowiskiem życia gwizdokosów fioletowych są lasy wiecznie zielone, lasy mieszane i bardziej otwarte zarośla z porozrzucanymi większymi drzewami. Często występują w wąwozach i zagłębieniach terenu. Gniazdują na wysokościach od 1000 do 4000 m n.p.m., niekiedy zapuszczając się powyżej granicy drzew. Zimują poniżej 2400 m n.p.m., do nizin, ale niekiedy i na namorzynach.
W Kazachstanie gniazdują w pasie lasów między 1100 a 2700 m n.p.m., preferują okolice strumieni i niewielkich wodospadów. W Bhutanie występują w pasie wysokościowym 200–4100 m n.p.m. Obszar gniazdowania znajduje się jednak głównie między 600 a 3200 m n.p.m. W zimie gwizdokosy fioletowe schodzą tam poniżej 2800 m n.p.m. Na wzgórzach zachodniej Sumatry odnotowywane poniżej 1000 m n.p.m., w Pahanng (Malezja) – do 1800 m n.p.m., a na Jawie – 1050 m n.p.m.
Gwizdokosy fioletowe trzymają się podszytu i podłoża. Przebywają niedaleko różnych cieków, od niewielkich strumieni płynących po dość płaskim terenie po duże rzeki o szybszym nurcie, ale czasem dosyć daleko od wody. Pojawiają się przy leśnych ścieżkach oraz traktach przemierzanych przez juczne muły. W północno-wschodniej Mjanmie są to typowe ptaki nawadnianych tarasów rolnych. Na wyspach Langkawi (Malezja) występują na namorzynach, ale i w zakrzewieniach oraz wysokich lasach. W Hongkongu reglarnie pojawiają się w parkach i ogrodach oraz na niewielkich przybrzeżnych wysepkach. Często przybywają na wychodnie wapieni. Wchodzą do jaskiń oraz do kanałów odpływowych i przepustów pod jezdniami.
Pożywieniem gwizdokosów fioletowych są bezkręgowce – chrząszcze (w tym wodne oraz żywiące się odchodami), mrówkowate i inne błonkówki, larwy karaczanów, ślimaki muszlowe i ślimaki nagie, dżdżownice oraz kraby. Zjadają też kijanki. Z pokarmu roślinnego zjadają jagody i ziarno. Istnieją doniesienia o diecie całkowicie zdominowanej przez ślimaki, bez doprecyzowania miejsca i czasu, do których się odnoszą. Gwizdokosy fioletowe mogą rozbijać ślimaki o kamienie, w gęściej zasiedlonych obszarach pod „kuźniami” może zebrać się sterta połamanych muszli. Obserwowano znoszenie do gniazda pędraków.
W północnej i zachodniej części zasięgu okres lęgowy gwizdokosów fioletowych trwa od kwietnia do sierpnia. W Nepalu trwa on od kwietnia do lipca. Na południowym krańcu Mjanmy lęgi odbywają się od lutego do kwietnia, w pozostałej części kraju – później. Na Półwyspie Malajskim lęgi trwają od stycznia do maja, a na Jawie – od października do kwietnia. W ciągu sezonu gwizdokosy fioletowe wyprowadzają dwa lęgi, wyjątkiem są populacje żyjące na dużych wysokościach.
Gniazdo ma formę zwalistej struktury o kształcie zbliżonym do czarki. Budulec stanowią mchy oraz ich chwytniki połączone delikatnymi trawami, łodyżkami liściowymi, częściowo rozłożonymi liśćmi z zachowanym użyłkowaniem, wąsami czepnymi oraz drobnymi korzonkami. W konstrukcję mogą być wplecione też kawałki kory. Jej ukończenie zajmuje 6–10 dni. Gniazda są umieszczane od 0,1 do 10 m nad podłożem, na półce skalnej lub na wiszącej skarpie, w jaskini lub szczelinie skalnej nieopodal szybko płynącej wody, czasem też w rozwidleniu gałęzi, w starej dziupli, pod mostem, na belce lub krokwi w stojącym na uboczu domu albo świątyni. Może być użyte w kolejnych latach, najdłuższy zaobserwowany czas to 6 lat. Nie zawsze ponownie zajmuje je ta sama para. Zdarza się budowa drugiego gniazda na kolejny lęg w roku.
W zniesieniu znajduje się od 2 do 5 jaj, na Półwyspie Malajskim i na Jawie stwierdzano tylko 2 lub 3. Wymiary średnie 200 jaj M. c. temminckii: 35,8 na 24,8 mm. 8 jaj M. c. crassirostris/M. c. dichrorhynchus mierzyło 39,7–33,3 na 27,9–26,0 mm. Skorupa ma barwę białawą, jasnoszaroniebieską, oliwkowoszarą, szarozieloną albo płową; pokrywają ją czerwonawe albo brązowawe plamki. Wysiadywanie trwa 17–18 dni, zajmuje się nim tylko samica. Młodymi opiekuje się jednak wraz z samcem. Kukułki krogulcze (Hierococcyx sparverioides) są pasożytami lęgowymi gwizdokosów fioletowych.
IUCN uznaje gwizdokosa fioletowego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) od 1988 (stan w 2021). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za trudny do ustalenia.
