Dorszem, Wątłuszem
Dorsz atlantycki (Gadus morhua), nazywany również dorszem lub wątłuszem – drapieżna ryba morska, największy z przedstawicieli rodziny dorszowatych; gatunek wędrowny występujący w północnej części Oceanu Atlantyckiego i w morzach północnej Europy.
W Polsce mianem dorsza określa się zwykle trzy podgatunki dorsza atlantyckiego, z których najbardziej znanym jest dorsz bałtycki (G. morhua callarias) nazywany także pomuchlą. Spokrewnione z dorszem atlantyckim są: dorsz pacyficzny (G. macrocephalus), ogak (G. ogac), jak i dorsze arktyczne z rodzaju Arctogadus.
Jako łatwo dostępna i pożywna ryba łowna dorsz miał duże znaczenie w rozwoju cywilizacji wybrzeży północnego Atlantyku, będąc „chlebem powszednim” wielu społeczeństw. Dla przemysłurybnego wielu krajów ciągle jest jedną z najważniejszych poławianych ryb. W konkurencji o jego malejące zasoby dochodziło do międzynarodowych konfliktów. Dziś dorsz stał się symbolem niezrównoważonego rybołówstwa – ze względu na przełowienie, szczególnie populacji w zachodnim Atlantyku oraz w Morzu Północnym i Bałtyku, ten jeszcze niedawno powszechny gatunek jest narażony na wyginięcie. W Polsce jego połowy i zarządzanie są głównym problemem rybołówstwa i ważnym tematem politycznym.
Ciało dorsza jest wydłużone, w przekroju poprzecznym owalne. Głowa duża, szeroka, z wydłużonym pyskiem, na podbródku znajduje się pojedynczy, dobrze rozwinięty wąs. Oparta na symetrycznym szkielecie płetwa ogonowa jest pionowo ścięta lub lekko wklęsła. Występują trzy wyraźnie oddzielone płetwy grzbietowe i dwie – również wyraźnie oddzielone – płetwy odbytowe. Odcinek od krawędzi pyska do pierwszej płetwy grzbietowej jest mniejszy niż 1/3 długości całkowitej (TL). Pierwsza płetwa odbytowa zaczyna się dokładnie pod początkiem drugiej płetwy grzbietowej. Płetwy brzuszne położone przed płetwami piersiowymi. W płetwach nie występują promienie twarde. Wyraźnie uwidoczniona, jasna linia boczna jest łukowato wygięta ponad płetwami piersiowymi i zachodzi na głowę. Całe ciało pokrywają drobne, głęboko wrośnięte łuski cykloidalne.
Stosunkowo duży otwór gębowy znajduje się w położeniu końcowym, z dolną szczęką nieco krótszą od górnej. Oczy średniej wielkości, około 1/2 długości pyska. Pęcherz pławny duży i dobrze rozwinięty.
Ubarwienie dorszy jest uzależnione od podgatunku oraz od barw przeważających w ich miejscach występowania. Grzbiet ciemny, od brązowego do zielonkawego lub szarooliwkowego, boki nieco jaśniejsze, brzuch biały. Grzbiet, wierzch głowy i boki usiane są licznymi ciemnymi plamkami. Płetwy ciemne, szarooliwkowe, czasami na płetwach grzbietowych pojawiają się ciemniejsze, skośne pasma. Tęczówka srebrzysta lub złotawa.
Maksymalna długość ciała dorsza atlantyckiego według Cohena (1990) sięga 2 m, a dorsza bałtyckiego – 1,3 m. Eschmeyer i Herald (1983) oraz Robins i Ray (1986) powołują się na 183-centymetrowy rekord długości dorsza atlantyckiego, jednak przeciętna długość ciała jest znacznie mniejsza, u dorsza żyjącego w Morzu Północnym wynosi 30–80 cm, a w Bałtyku 30–70 cm. Przeciętna masa to 0,8–2 kg, maksymalna może wynosić 40 kg. Bigelow i Schroeder (1953) potwierdzają 96-kilogramowego (211 funtów) dorsza z populacji zachodnioatlantyckiej.
Wędkarski rekord Polski wagowy: 28,90 kg przy 137 cm (1997)
Dorsz w Atlantyku rośnie najszybciej w czerwcu, a najwolniej w październiku i listopadzie. Szybkość wzrostu zależy od temperatury wody, ale przede wszystkim od dostatku pożywienia, głównie gromadnika.
Rozmiary poszczególnych osobników zależą od ich wieku, gdyż ryby rosną przez całe swoje życie. Dorsz może przeżyć ponad 20 lat, czego mają dowodzić analizy warstw rocznych w otolicie.
Wśród populacji dorsza atlantyckiego wyróżnia się podgatunki i rasy różniące się od siebie rozmieszczeniem geograficznym, trasami i odległościami wędrówek, rozmiarami, ubarwieniem, morfologią pęcherza pławnego, a także preferencjami środowiskowymi:
W wypadku podgatunku nominatywnego G. m. morhua badania wykazują daleko idące zróżnicowanie genetyczne stad zarówno u wybrzeży Ameryki Północnej, jak i we wschodnim Atlantyku. W Bałtyku dochodzi do mieszania się podgatunków G. m. morhua i G. m. callarias w Basenie Arkony, w którym odbywa się ich wiosenne i letnie tarło.
W odróżnieniu od skrajnie nielicznego podgatunku G. m. kildinensis, który żyje w zupełnie innych warunkach środowiskowych, związanych z wodami jeziora Mogilnoje, habitat pozostałych podgatunków dorsza to morza i oceany. Dorsz jest gatunkiem euryhalicznym, to znaczy, znoszącym różny stopień zasolenia wody. Istnieją jednak obszary w Bałtyku, np. Zatoka Botnicka, w których ze względu na zbyt niskie zasolenie dorsz nie występuje. Temperatury optymalne dla życia i rozrodu to 2-7 °C. Młode dorsze przebywają w płytkich, przybrzeżnych wodach, osobniki dorosłe przebywają na otwartym morzu. Zazwyczaj dorsz przebywa na głębokości do 220 m, ale czasami schodzi nawet na 600 m. Zazwyczaj żeruje przy dnie, czasami również w toni. Wiosną dorsz żeruje na głębinach, przez resztę roku spotkać go można na otwartych wodach. Zazwyczaj trzyma się w mniejszych lub większych ławicach.
Dorsz jest drapieżnikiem. Żywi się głównie rybami z rodziny śledziowatych, babkowatych, makrelami, narybkiem ryb dorszowatych, skorupiakami (np. krylem północnym), w morzach subarktycznych gromadnikami, a nawet głowonogami. Powszechny jest kanibalizm – im większy okaz, tym częściej odżywia się młodymi swojego gatunku, mającymi do 3 lat i mierzącymi do 40 cm. Pogoń za rybami ułatwia mu wrzecionowaty kształt ciała znamionujący dobrych pływaków. Silnie zbudowany i uzębiony pysk jest przystosowany do chwytania zdobyczy, a dobrze rozwinięty wąsik na podbródku pomaga przy penetracji dna.
Mimo drapieżnego stylu życia dorsz atlantycki również jest jednym z ogniw pokarmowych wśród innych drapieżników (np. dla żarłacza błękitnego, kolenia pospolitego czy kongera).
W Bałtyku dojrzałość płciową samce osiągają po 2-3. roku życia, a samice po 3-4. roku życia. W Morzu Północnym dorsz dojrzewa płciowo w 5-6. roku, a w Morzu Barentsa w 8-12. roku życia. Tarło w Bałtyku odbywa się w głębokich wodach (Głębia Bornholmska) – gdzie zasolenie jest większe, co zapewnia ikrze pływalność – od marca do sierpnia z nasileniem w kwietniu-czerwcu. Koło Nowej Fundlandii nasilenie tarła trwa od grudnia do marca, koło Islandii od marca do czerwca. Pojedyncza, dorosła, duża samica dorsza może złożyć od 0,5 mln do nawet 9 mln jaj, które unoszą się następnie swobodnie w wodzie. Po 15-20 dniach wylęgają się z nich larwy długości ok. 4 mm i rozpoczynają żerowanie w wodach pelagialnych nadal unoszone prądem wody. Po 3 miesiącach młode dorsze osiągają długość 3–6 cm i przystosowują się do przydennego trybu życia. W tym okresie u młodych, migrujących dorszy atlantyckich rozpoczyna się wędrówka pokarmowa na płytkie wody, gdzie żywią się bezkręgowcami. Osobniki dorosłe wykonują długie wędrówki na tarliska, a po okresie godowym z tarlisk na żerowiska.
Corocznie w czerwcu Międzynarodowa Rada Badań Morza (ICES), niezależna organizacja badawcza zrzeszająca naukowców z 20 krajów, przekazuje UE raporty m.in. o stanie populacji dorsza w wodach europejskich i ogłasza swoje doradcze stanowisko w kwestiach połowów. ICES rozróżnia w Bałtyku dwie odrębne populacje dorsza w zależności od różnych pór tarła i dla celów zarządzania: populację zachodnią i wschodnią (na zachód i wschód od Bornholmu).W 2006 roku ich sytuacja wyglądała następująco:
Stado skategoryzowano dlatego jako przełowione. ICES radził ograniczenie połowów na rok 2007 do 20.500 t.
ICES radził UE całkowite zaniechanie połowów wschodniobałtyckiego dorsza w 2007 roku.
Nieznacznie wyżej (ok. 150 tys. t) szacuje stan liczebny dorsza we wschodnim Bałtyku Morski Instytut Rybacki (MIR). Polscy naukowcy uzasadniają to uwzględnieniem wyższego poziomu nieraportowanych połowów w swoich obliczeniach.
Raport ICES z 8 czerwca 2007 roku potwierdził nadal pogarszające się stany populacji dorsza w Morzu Północnym, Kattegacie, wschodnim Bałtyku i kanale La Manche. Według badań organizacji dorsz cierpi na małą zdolność rozrodczą. Nadal jest niewiele młodych ryb, dających szansę na odbudowę stad. W związku z tym na rok 2008 naukowcy postulowali zaprzestanie połowów dorsza w tych wodach i ograniczenie połowów w Bałtyku zachodnim do najwyżej 13 500 ton.
Najnowsze raporty Międzynarodowej Rady Badań Morza z 2019 potwierdzają, że liczebność wschodniego stada dorsza znajduje się poniżej wszelkich krytycznych punktów odniesienia. Ponadto potwierdzone zostały naukowo obserwacje, że rozmiar ryb ulega stopniowemu zmniejszeniu (dorosłe mają tylko 20 cm), podczas gdy dorsz w Morzu Bałtyckim może maksymalnie osiągnąć nawet 1,3 m. W efekcie ICES zaleciła znaczną redukcję połowów dorszy w Bałtyku, a na 2020 rok zarekomendowała całkowite wstrzymanie połowów dorszy na wschód od Bornholmu. W efekcie Komisja Europejska wprowadziła zakaz połowów wschodniego stada bałtyckiego dorsza od 23 lipca 2019 do końca roku, przedłużony następnie na rok 2020 i kolejne aż do 2023.
Hodowla dorsza znajduje się jeszcze w początkowym stopniu rozwoju. Od końca lat 90. istnieją farmy dorsza w Norwegii, a w ostatnich latach powstały farmy w Szkocji, Islandii i Niemczech. Podczas gdy hodowla w Niemczech ma dotychczas za cel wzbogacenie dzikich populacji Morza Północnego młodymi dorszami, w Norwegii i Szkocji hoduje się dorsza już komercyjnie. Co prawda do tej pory dorsza hodowlanego można rzadko spotkać w handlu ze względu na jeszcze małą rentowność jego hodowli – FAO ocenia wysokość sprzedaży na 2500 t – jednak w obliczu ginących populacji dzikiego dorsza, wielu ekspertów przewiduje boom tej formy akwakultury. Hodowcy norwescy zamierzają dostarczać za kilka lat setki tysięcy ton dorsza.
Pierwsze próby hodowli dorsza miały miejsce już w latach 70. XX w., ale nie poradzono sobie z dokarmianiem małych larw dorsza. W międzyczasie hodowcy uczyli się z błędów popełnianych przy hodowli łososia i twierdzą, że rozwiązali takie problemy związane z hodowlą jak zaśmiecanie wód morskich niezużytym pokarmem, odpadami i ucieczką dorsza z hodowli. Nadal starają się o polepszenie bilansu pokarmowego – do tej pory potrzeba im 1,5 kg pokarmu na 1 kg dorsza – co zmniejsza znacznie rentowność. Innym problemem jest potrzeba jednoczesnej hodowli planktonu, który jest pokarmem świeżo wyklutego, 4 milimetrowego dorsza. Problem ten znacznie hamuje jeszcze szybszy wzrost rozwoju hodowli dorsza. Poza tym hodowcom nie udaje się jeszcze kontrolować libida dorsza, które ma wpływ na jego wzrost: kiedy ryby zużywają swoją energię na produkcję jaj i nasienia, jedzą więcej, ale wolniej rosną. Przy kontroli libida używa się sztucznego światła umieszczanego pod wodą. Ma ono imitować dłuższe dni letnie i stymulować dorsza do zahamowania popędu płciowego, który pobudza dorsza w normalnych warunkach wiosną.
Hodowla budzi jednak kontrowersje. Problematyczne jest nasilenie chorób, np. zawszenie przez Caligus elongatus, często nękających hodowlane ryby. Chorobami tymi mogą zarazić się przepływające w pobliżu klatek dzikie stada dorszy lub innych ryb. Poza tym w hodowlach dochodzi do zaniku instynktów. Uciekinierzy krzyżując się z dzikimi osobnikami swojego gatunku mogą przekazać udomowione, nieprzystosowane do warunków w dzikiej przyrodzie, zachowanie na potomstwo.
