Dzierzbowron (Gymnorhina tibicen) – średniej wielkości czarno-biały ptak z rodziny ostrolotów, którego rodzimy zasięg obejmuje Australię i południową Nową Gwineę. Mimo że dawniej rozdzielany na trzy gatunki, obecnie przez IOC uznawany jest za jeden gatunek z dziewięcioma podgatunkami. Nazywany w języku angielskim Australian magpie – dosł. australijska sroka – ptak nie ma jednak nic wspólnego z eurazjatycką sroką, która jest przedstawicielem krukowatych. Dorosłe dzierzbowrony to dość krzepkie ptaki o długości ciała wahającej się między 37 a 43 cm i charakterystycznym czarno-białym upierzeniu, czerwonych oczach i mocnym, klinowatym, białoniebiesko-czarnym dziobie. Samiec i samica są podobne z wyglądu – można je rozróżnić po znakowaniu na grzbiecie. Ze względu na długie nogi dzierzbowron raczej chodzi zamiast skakać i większość czasu spędza na ziemi.
Dzierzbowron ma bogaty zasób skomplikowanych głosów. Jest wszystkożerny, a podstawę jego zróżnicowanej diety stanowią bezkręgowce. Na ogół to osiadły i terytorialny ptak. W obrębie zasięgu jest to szeroko rozprzestrzeniony ptak, spotykany na co dzień – dobrze przystosował się do życia w siedliskach ludzkich. Jest to charakterystyczny ptak dla parków, ogrodów i farm w Australii i Nowej Gwinei. W całym tym obszarze gatunek żeruje i dokarmiany jest w domostwach, jednak na wiosnę niewielki odsetek gniazdujących ptaków (w większości samców) staje się agresywny i po zanurkowaniu z powietrza atakuje ludzi, którzy zbliżają się do gniazd, szczególnie rowerzystów. W latach 60. XIX wieku dzierzbowrony introdukowano na Nową Zelandię, jednak potem zaczęły padać oskarżenia o zastępowanie siedlisk rodzimym gatunkom i obecnie G. tibicen uchodzi tam za szkodnika. Introdukcje miały miejsce również na Wyspach Salomona i Fidżi, gdzie ptaki te nie są uznawane za gatunek inwazyjny. Dzierzbowron jest maskotką kilku australijskich klubów sportowych, między innymi Collingwood Magpies.
Dorosłe dzierzbowrony to ptaki o zwartej, mocnej budowie mierzące od 37 do 43 cm i 65–85 cm (26–33 in) rozpiętości skrzydeł; osiągają masę ciała rzędu 220–350 g. Solidny dziób o kształcie wrzeciona przybiera barwę niebieskobiałą, a na krawędziach czarną; na końcu widać niewielki haczyk. Nogi są długie i silne, mają kolor czarny. Całość upierzenia składa się z czerni i bieli, w obu przypadkach czystej i połyskliwej; ptaki obu płci i wszystkich podgatunków posiadają czarne głowy, skrzydła i spód ciała oraz białe barkówki. Ogoń wieńczy czarny pasek. Płcie różni grzbiet – biały u samca i jasnoszary u samicy. Dorosłe osobniki mają czerwone tęczówki, inaczej niż u żółtookich kurawong i białookich kruków australijskich i wron. Główne różnice między podgatunkami dotyczą siodła na grzbiecie (poniżej jego górnej części) i wzorów na nim. U podgatunków o czarnym siodle grzbiet w górnej części porastają pióra białe; tak samo jest u podgatunków o białym siodle. U samca G. t. dorsalis również dostrzec można biały grzbiet, za to ten sam obszar u samicy pokrywa czarny, przypominający łuski wzór.
Szeroko znany w Australii i łatwy do rozpoznania dzierzbowron raczej nie może być pomylony z żadnym innym ptakiem. Srokacz czarnogardły ma podobną sylwetkę i upierzenie, jednakże spód ciała porastają pióra białe. Gralina srokata to znacznie mniejszy i delikatniejszy ptak ze skomplikowanym i wysoce odmiennym upierzeniem. Kurawongi mają mocniejsze dzioby, do tego upierzenie zawiera przede wszystkim ciemne kolory.
Wszystkie wymiary podano w milimetrach. Wszystkie przypadki, w których podano liczbę osobników, dotyczą osobników zbadanych przez Deana Amadona, amerykańskiego ornitologa.
Znak zapytania oznacza, że dany okaz był uszkodzony i niemożliwe było przeprowadzenie wiarygodnego pomiaru.
Dodatkowe wymiary, nieuwzględnione w tabeli:
Dzierzbowron występuje w ekoregionie Trans Fly savanna and grasslands na Nowej Gwinei pomiędzy rzeką Oriomo i Princess Marianne Strait oraz na większości obszaru Australii, z wyjątkiem krańca półwyspu Jork, Pustyni Gibsona i Wielkiej Pustyni Piaszczystej a także południowo-zachodniej części Tasmanii. Ptaki tego gatunku, złapane głównie na Tasmanii i Wiktorii, wprowadzono na Nową Zelandię dzięki działaniom Stowarzyszenia Aklimatyzacji Otago i Canterbury w latach 60. XIX i Wellington Acclimatisation Society, które w 1874 wypuściło 260 ptaków. Formy białogrzbiete rozprzestrzeniły się na obu wyspach – Północnej i Południowej w jej wschodniej części, podczas gdy osobniki o grzbietach czarnych żyją w okolicy Hawke’s Bay region. Dzierzbowrony introdukowano by redukowały liczbę szkodników niszczących uprawy i z tego powodu chroniono je prawnie aż do 1951. Ptaki uważano za mające negatywny wpływ na lokalną awifaunę, jak na przykład kędziornik i garlica maoryska, poprzez porywanie jaj i piskląt z gniazd. Badania prowadzone przez Waikato University podały w wątpliwość te pogłoski, a wiele z nich, twierdzących, jakoby winę za drapieżnictwo ponosiły dzierzbowrony, miało jedynie charakter anegdotyczny. Podjęto także próby introdukcji na Wyspy Salomona i Sri Lankę, jednak ptaki nie stworzyły stabilnej populacji. Udało im się to jednak na wyspie Taveuni (Fidżi).
Dzierzbowrony preferują obszary otwarte, jak łąki i pola, oraz tereny w pobliżu siedlisk ludzkich – parków, ogrodów, pól golfowych i ulic – z porozrzucanymi drzewami lub lasem w okolicy. Ptaki gnieżdżą się i chronią wśród drzew, jednak żerują głównie na ziemi. G. tibicen odnotowano również i w nasadzeniach sosen. Lasy deszczowe i podmokłe lasy twardolistne wiecznie zielone mogą być zamieszkane przez dzierzbowrony tylko wtedy, gdy przylegają do obszarów wycinki drzew. Ogółem zarówno zasięg, jak i liczebność populacji dzierzbowrona wzrasta wraz z wycinką, jednakże odnotowano i spadki populacji – na skalę lokalną w Queensland po suszy w 1902 i na Tasmanii w latach 30. XX w. Przyczyna drugiego spadku nie jest jasna; możliwe, że przyczyniło się do tego podkładanie trutek na króliki, wycinanie sosen i rozprzestrzenianie się czajki płatkolicej (Vanellus miles).
Dzierzbowron wydaje z siebie wiele różnorodnych dźwięków, niektóre z nich złożone. Zakres używanych wysokości dźwięku obejmuje aż 4 oktawy. Dzierzbowron potrafi naśladować 35 gatunków ptaków (zarówno rodzimych, jak i wprowadzonych), do tego psy i konie. Stwierdzono nawet naśladowanie ludzkiej mowy u osobników żyjących blisko człowieka. W wierszu The Magpies Denisa Glovera głos dorosłego ptaka został opisany jako quardle oodle ardle wardle doodle, zaś w książce dla dzieci Waddle Giggle Gargle Pameli Allen jako waddle giggle gargle paddle poodle.
Przebywający samotnie dzierzbowron może wydawać z siebie cichy, melodyjny szczebiot; ten skomplikowany szczebiot lub głos „cichy”, inaczej podśpiew (ang. subsong) wchodzi w zakres częstotliwości rzędu 2–4 kHz i nie niesie się daleko. Odnotowano takie pieśni trwające nawet 70 minut. Są często słyszane pod koniec okresu lęgowego. Pary G. tibicen często razem wydają głośne, dźwięczne odgłosy znane pod nazwą carolling celem poinformowania o terytorium lub jego obrony; inicjuje go jeden osobnik. Często poprzedzony szczebiotem carolling ma częstotliwość mieszczącą się między 6 a 8 kHz i składa się z 4–5 elementów oddzielonych niezbyt charakterystycznym, bełkotliwym hałasem. Ptaki przybierają charakterystyczną pozycję, odchylając głowę do tyłu, eksponując pierś i ruszając skrzydłami w tył Krótka, powtarzająca się wersja carollingu jest wykonywana przez grupy ptaków tuż przed świtem (dawn song) i o zmierzchu już po zachodzie słońca (dusk song) zimą i latem.
Pisklęta i młodociane dzierzbowrony odzywają się powtarzanym, krótkim i głośnym (80 dB), a do tego wysokim (8 kHz) głosem żebrzącym. Ostrzegając inne gatunki, ptaki mogą kłapać dziobem. Stosują również kilka wysokich (8–10 kHz) głosów alarmowych lub zwabiających inne osobniki swojego gatunku używanych w razie zauważenia zagrożenia lub intruza. Odnotowano, że odmienne głosy są używane w razie nadejścia warana, a inne w wypadku pojawienia się orła.
Dzierzbowron to ptak niemal wyłącznie dzienny, jednak może odzywać się także nocą. Do naturalnych wrogów dzierzbowronów należą warany i sowica szczekliwa. Ptaki często giną na drogach lub liniach wysokiego napięcia oraz w wyniku zatrucia spowodowanego zjedzeniem wróbla domowego, myszy, szczura lub królika, który uprzednio zjadł trutkę. Kruk australijski może pożreć niepilnowane pisklę.
Na ziemi G. tibicen chodzi, jako jedyny ptak w rodzinie ostrolotów; pozostałe skaczą z równolegle ułożonym nogami. Dzierzbowron ma krótką kość udową i długie kości niżej kolana (tibiotarsus i skok), przystosowane do chodzenia, nie biegania, jednakże ptaki tego gatunku potrafią krótko pobiec goniąc zdobycz.
Ogółem dzierzbowron to ptak osiadły i terytorialny, żyjący w grupach lub stadach; grupa może zajmować to samo terytorium przez kilka lat. Ptaki wkładają wiele energii w odganianie intruzów, zwłaszcza innych ptaków swojego gatunku, zaś odmienne zachowania występują w przypadku różnych wrogów. Po dostrzeżeniu szponiastego czuwające ptaki wydają odgłosy nawołujące inne osobniki i wspólnie rozpoczynają nalot na niechcianego gościa. Podlatują z dowolnej strony – jednak tak, by ostatecznie zaatakować od tyłu, w razie gdyby ptak zaatakował. Następnie przeganiają go z terytorium, nadal atakując. Carolling używany jest do oznajmienia terytorium i odstraszenia innych dzierzbowronów. Podczas zachowania zwanego negotiating display dominujące dzierzbowrony – w liczbie jednego lub dwóch – kroczą po granicy swojego terytorium, podczas gdy pozostałe ptaki przyglądają się. Ptaki mogą stroszyć pióra lub wydawać z siebie głos carolling. Jeśli dana grupa przedstawicieli G. tibicen wejdzie w konflikt z drugą, a obie strony liczą mniej-więcej tyle samo osobników, ptaki wzlatują i tworzą rząd na linii terytoriów. Grupa „broniąca” może nawet uciec się do popisów w powietrzu, podczas których dominujące ptaki (niekiedy cała grupa) pikują i głosem ostrzegają grupę „atakujących”.
U omawianego gatunku można dostrzec szeroki zakres popisów, w którym przeważają te o nacechowaniu agresywnym. Kucanie połączone z cichym głosem żebrzącym to częste zachowanie okazujące uległość. Zachowaniem o identycznym przekazie jest także manus flutter, podczas którego ptak rozkłada swoje lotki. Dzierzbowrony, a szczególnie młode, mogą również przewrócić się na grzbiet, eksponując spód ciała. Stroszenie piór po bokach ciała wyraża agresję lub zapowiada atak. Osobniki młodociane wykazują wiele zachowań o charakterze zabawy, zarówno samemu, jak i w grupie, a starsze ptaki często rozpoczynają te czynności. Mogą one obejmować przenoszenie, obracanie lub ciągnięcie różnych obiektów – takich jak patyki, kamienie czy kawałki drutu – i wręczanie ich innym ptakom. Inna zabawa polega na pochwyceniu liścia lub pióra przez dzierzbowrona, za którym ruszają kolejne, starając się ściągnąć na dół uciekiniera łapiąc go za ogon. Do tego ptaki skaczą na siebie lub udają walkę. W takiej dzierzbowroniej rozrywce mogą brać udział i inne gatunki, jak słodnik i świergotek nowozelandzki.
Dzierzbowron jest wszystkożerny. Swoje zróżnicowanie pożywienie znajduje na poziomie gruntu lub nieco wyżej niego. Zjada bezkręgowce takie jak dżdżownicowate, stonogi, ślimaki, pająki i skorpiony oraz szeroki zakres owadów – karaczany, mrówki, chrząszcze, ćmy, gąsienice i inne larwy. Scynkowate, płazy bezogonowe, myszy i inne małe zwierzęta oraz zboża, bulwy, figi i orzechy włoskie również zostały odnotowane jako składnik diety dzierzbowrona. Przystosował się nawet do bezpiecznego jedzenia ropuch ag poprzez wywracanie ich i wyjadanie spodnich części ciała. Dzierzbowrony okupują tereny otwarte, szukając w ziemi owadów i ich larw. W jednym z badań wykazano, że te ptaki potrafią znaleźć larwy Scarabaeidae na podstawie zasłyszanego dźwięku lub wibracji. Ptaki używają dzioba zarówno do wbicia się w ziemię, jak i do przewracania ściółki. Mniejszą zdobycz połykają w całości, jednak w przypadku os i pszczół najpierw usuwają żądło.
Dzierzbowrony mają długi okres lęgowy, którego dokładny termin zależy od miejsca występowania. W północnych częściach Australii ptaki gnieżdżą się między czerwcem a wrześniem, zaś w zimniejszych rejonach nie rozpoczynają, nim nie nadejdzie sierpień lub wrzesień; w wyższych partiach gór okres rozrodczy przeciąga się aż do stycznia. Gniazdo stanowi konstrukcja o kształcie miski sklecona z patyków, wyściełana miększym materiałem, jak trawa i kora. W okolicach siedlisk ludzkich w gniazdo mogą być wplecione także i materiały sztuczne. Gniazda budują wyłącznie samice, które umieszczają je w rozwidleniach gałęzi wysoko na drzewie, często w wyeksponowanym miejscu. Ptaki preferują eukaliptusy, ale używają także wielu innych drzew dziko rosnących lub wprowadzonych sosen, głogów i wiązów. Często na tym samym drzewie co G. tibicen gniazdują: buszówka żółtorzytna (Acanthiza chrysorrhoa), wachlarzówka smolista (Rhipidura leucophrys), białoczółka brązowa (Aphelocephala leucopsis) i (rzadziej) miodożer maskowy (Manorina melanocephala). Pierwsze dwa gatunki mogą nawet umieścić swoje gniazdo bezpośrednio pod gniazdem wspomnianego srokacza, a drobny lamparcik strojny (Pardalotus striatus) może zrobić zagłębienie o charakterze gniazda w podstawie gniazda dzierzbowrona. Takie „wtargnięcie” na teren gniazda jest całkowicie tolerowane przez ptaki. Żłobianka (Scythrops novaehollandiae) we wschodniej Australii podkłada swe jaja dzierzbowronom; te wychowają młode tej kukułki, które niekiedy wygrywają w konkurencji o pokarm z pisklętami gospodarza.
W zniesieniu znajduje się od dwóch do pięciu jaj o owalnej skorupce koloru jasnoniebieskiego lub zielonawego i wymiarach blisko 30 na 40 mm. Młode klują się synchronicznie po około 20 dniach wysiadywania; w jednym z badań, prowadzonym na osobnikach zamieszkujących Queensland, wykazano, że okres inkubacji to około 20–25 dni. Młode są gniazdownikami – wykluwają się nagie, różowe, ślepe, mają duże stopy, szeroki, krótki dziób i jaskrawoczerwone gardło. Oczy otwierają im się w pełni po 10 dniach życia. W pierwszym tygodniu na głowie, grzbiecie i skrzydłach pojawia się delikatny puch, w drugim tygodniu pojawiają się zalążki piór w osłonkach. Już od tego momentu widać, że dane pisklę będzie posiadać czarno-białe upierzenie. Pisklęta karmi samica, zaś samicę – samiec. Wiadomo, że u dzierzbowrona występuje gniazdowanie kooperatywne i inne, niż para rodziców, ptaki mogą pomóc w opiece nad młodymi. To, czy gniazdowanie kooperatywne wystąpi, zależy od regionu oraz wielkości grupy, w jakiej żyje dana para.
Trzy tygodnie po opuszczeniu gniazda młodociane dzierzbowrony potrafią już same wyszukiwać pokarm, a gdy mają pół roku są w tej kwestii już niemal całkiem samodzielne. Niektóre żebrzą o pokarm mając jeszcze 8 lub 9 miesięcy, ale zwykle są wtedy ignorowane. W pierwszym roku życia osiągają rozmiary dorosłych osobników. Wiek, w jakim młodociane ptaki opuszczają rodziców, różni się w zależności od regionu; do tego zależny jest od stopnia agresji dominującego osobnika o płci odpowiadającej płci młodocianego. Zwykle samce są przeganiane w młodszym wieku. Wiele opuszcza rodziców mając około roku, ale wiek rozpoczęcia samodzielnego życia waha się od 8 miesięcy do 4 lat.
W szacie juwenalnej przeważa kolor jasnoszary i brąz, odmiennie niż u jaskrawych, czarno-białych dorosłych; dwu- i trzyletnie ptaki obu płci bardzo przypominają samice i trudno jest je odróżnić. Młode ptaki, dopóki nie osiągną wieku około dwóch lat, mają ciemnobrązowe tęczówki. Przeważnie dzierzbowrony dożywają około 25 lat, jednak zdarzały się przypadki ptaków osiągających wiek 30 lat. Wiek przystąpienia do rozrodu zależy od obszaru występowania, jednak przeważnie ptaki rozpoczynają lęgi mając od 3 do 5 lat.
