Ostrygojad zmienny (Haematopus unicolor) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny ostrygojadów (Haematopodidae). Jeden z trzech endemicznych dla Nowej Zelandii gatunków w tej rodzinie. Występuje wzdłuż wybrzeży Wyspy Północnej i Wyspy Południowej oraz na Wyspie Stewart. Nie jest zagrożony wyginięciem. W drugiej dekadzie XXI wieku mógł to być drugi najrzadszy gatunek ostrygojada (najrzadszym jest ostrygojad krótkodzioby, H. chathamensis), jednak jego populacja wówczas od ponad dwóch dekad stawała się coraz liczniejsza.
Długość ciała wynosi 47–49 cm. Ostrygojady zmienne są największymi przedstawicielami rodziny w regionie Nowej Zelandii. Mają całkowicie czarne lub czarno-białe upierzenie, długi pomarańczowy dziób oraz krótkie, mocno zbudowane, różowawe nogi. Są nieco większe i bardziej krępe od ostrygojadów nowozelandzkich oraz mają krótszy i głębiej osadzony niż u nich dziób. W upierzeniu dymorfizm płciowy nie występuje, jedynie w rozmiarach ciała. Samice są nieco większe od samców i mają zdecydowanie dłuższe dzioby. Wymiary szczegółowe (w milimetrach) oraz masę ciała (w gramach) przedstawiono w poniższej tabeli:
(Przy niewłaściwej metodologii, na przykład zbadaniu kilkunastu okazów muzealnych podpisanych jako samce i kilkunastu spreparowanych samic (bez pewności, jaką metodą płeć została ustalona), można uzyskać wyniki niewskazujące na dymorfizm płciowy, jaki rzeczywiście zachodzi. Samice są nieco większe od samców i cięższe, a osobniki dorosłe są nieco większe i cięższe od młodocianych. Przykładem może być ostatni wiersz w powyższej tabeli. Prezentuje więcej danych na temat wyniku pomiaru, niż zaprezentował Baker. Pomiary dokonane i interpretowane przez Bakera wyraźnie jednak wskazują na dymorfizm płciowy (samice większe i cięższe), zbadano znacznie więcej osobników, a ich płeć ustalono poprzez sekcję lub, u żywych osobników, badanie kloaki lub obserwację toków i kopulacji danego osobnika).
U przedstawicieli odmiany czarnej upierzenie jest całkowicie czarne i błyszczące, wraz ze zużywaniem się piór staje się bardziej matowe, brązowawe. Dziób jest jaskrawo pomarańczowy, u niektórych osobników jaśniejszy, żółtawy na końcu. Tęczówka szkarłatna. Naga skóra wokół oka jaskrawopomarańczowa. Nogi i stopy w kolorze koralowego różu.
Ostrygojady zmienne odmiany srokatej mają czarną i połyskującą głowę, szyję, pierś i większość wierzchnich partii cała. W locie dostrzec można, że wierzch skrzydła mają czarny, ale z paskiem skrzydłowym o równej szerokości ciągnącym się przez nasady lotek II rzędu, końcówki pokryw skrzydłowych większych II rzędu oraz trzech najbardziej wewnętrznych lotek II rzędu. Tam biały pasek dociera do tylnej krawędzi skrzydła. Ponadto u srokatych osobników biel występuje jeszcze na pokrywach nadogonowych, które zdobi biała plama o kształcie czworoboku. Jego granice są ostro zarysowane, jednak widać smugi w miejscu stykania się z czernią grzbietu.
Wyrazistość podziału na czerń i biel w okolicy piersi jest zróżnicowana. Zwykle na dość szerokim obszarze występują czarne smugi. Może się jednak zdarzyć, że linia podziału jest ostra, chociaż zawsze jakieś czarne smugi występują po bokach piersi – może je jednak zakryć zgięcie skrzydła. Zazwyczaj brak białej „wstawki” (ang. shoulder tab), która występuje u części ostrygojadów z przodu złożonego skrzydła (jest „rozszerzeniem” białego spodu ciała w kierunku grzbietu). Część ostrygojadów zmiennych ma taką „wstawkę”, jednak jest niewielka, zawsze upstrzona czarnymi piórami i często zasłania ją zgięcie skrzydła. Pozostała część spodu ciała jest biała, wyróżnia się jedynie kępka czarniawych piór z tyłu kości piszczelowo-stępowej (tibiotarsus). Spód skrzydła błyszczący, szaro-czarny z szerokim białym pasem biegnącym przez środek. Części nieopierzone są takie same jak u przedstawicieli odmiany czarnej.
Osobniki należące do trzeciej odmiany, o „pośrednich” cechach, prezentują różne fenotypy, które razem pokazują stopniowe przechodzenie formy czarnej w srokatą. Zazwyczaj mają w upierzeniu więcej czerni niż srokate ostrygojady, nieco bieli dookoła kloaki i na skrzydle oraz trochę czerni na brzuchu, pokrywach nadogonowych i podskrzydłowych. Ta ostatnia zmiana wiąże się ze skróceniem paska skrzydłowego. Osobniki, które najbardziej przypominają osobniki srokate, na spodzie ciała mają liczne czarne plamy i smugi, a te najbardziej zbliżone do odmiany czarnej – nieregularne białe pasy na czarnym brzuchu, zazwyczaj też nieco białych piór przy kloace. Części nieopierzone są takie same jak u przedstawicieli odmiany czarnej.
Już u ledwie wyklutych piskląt można ustalić odmianę barwną, którą reprezentują. W populacji, której liczebność oszacowano przed połową lat 90. XX wieku, około 70% osobników miało należeć do odmiany czarnej, 20% – do srokatej, a 10% – do tej o cechach pośrednich. Zmienność upierzenia ostrygojadów zmiennych ma charakter klinowy, stąd wraz z szerokością geograficzną zmienia się rozkład fenotypów. Baker (1973) prześledził te zmiany w ramach serii wieloaspektowych badań poświęconych nowozelandzkim ostrygojadom. Proporcje fenotypów przedstawia poniższa tabela:
Ostrygojady zmienne występują na Wyspie Północnej, Południowej i Wyspie Stewart oraz licznych przybrzeżnych wysepkach. Według danych z 2007, występują wzdłuż około 80% linii brzegowej Nowej Zelandii. Obszar gniazdowania w większości pokrywa się z obszarem zimowania. Poza sezonem lęgowym część populacji przemieszcza się na skalę lokalną bliżej estuariów.
W drugiej połowie lat 90. XX wieku niecałe ⅔ populacji ostrygojada zmiennego było skupione na Wyspie Północnej. Na Wyspie Północnej szczególnie gęsto zamieszkane były wówczas dwa odcinki wybrzeża: między Northland i Auckland oraz między półwyspem Coromandel a Zatoką Obfitości. Na Wyspie Południowej najgęściej zamieszkałe były okolice Fiordland (mniej więcej pokrywający się z Fiordland National Park) i Nelson. W 2010 szczególnie licznie ostrygojady zmienne występowały w regionach: Wyspa Północna – północno-wschodnie wybrzeże od North Cape po przylądek Māhia oraz okolice Wellington; Wyspa Południowa – Zatoka Tasmana, Golden Bay, Marlborough Sounds i Fiordland.
W sezonie lęgowym ostrygojady zmienne przebywają w parach. Zimą mogą się zbierać w stada złożone z najwyżej 150 osobników i często, choć nielicznie, dołączają do dużych grup ostrygojadów nowozelandzkich, rzadziej do innych siewkowców żyjących na wybrzeżu; nieliczne dołączają do ostrygojadów nowozelandzkich. Sposobem chodu przypominają ostrygojady nowozelandzkie, zdają się jednak bardziej ociężałe. Podobny jest również ich lot – dość niski, po linii prostej, wprost do celu i z gwałtownymi, płytkimi uderzeniami skrzydeł; w locie odzywają się głośnym głosem kontaktowym. Chętnie odzywają się zarówno w locie, jak i podczas zalotów oraz potyczek związanych z obroną terytorium. Ich odgłosy są zbliżone do tych u ostrygojadów nowozelandzkich, lecz nieco głębsze i mniej przeszywające.
Ostrygojady zmienne przystępują do rozrodu w wieku co najmniej 3 lat, czasem gniazdują po raz pierwszy nawet w wieku 7 lat. Niektóre młode osobniki pozostają w okolicy, z której pochodzą, inne opuszczają ją. Dorosłe osobniki po połączeniu się w pary są zwykle przywiązane zarówno do partnera, jak i terytorium. Ostrygojady zmienne prowadzą osiadły tryb życia. Obserwacje osobników z kolorowymi obrączkami w północnym Auckland i okolicy Dunedin wykazały, że większość żeruje w najbliższej okolicy, lecz czasami w okresie lęgowym dorosłe, których partnerzy pozostają przy gnieździe, przebywają do 20 km, by podczas odpływu żerować na równiach pływowych w estuariach. Młode osobniki mogą się jednak przemieszczać na większe odległości. Przykładowo osobniki zaobrączkowane jako pisklęta w okolicy Dunedin obserwowano później najdalej w Christchurch – oddalonym od Dunedin o blisko 310 km – a osobniki zaobrączkowane na półwyspie Kaikoura (na którym znajduje się miasto Kaikoura) widywano później w okolicy Nelson (około 135 km dalej) i Christchurch. Pewien ostrygojad zmienny z Zatoki Tasmana osiedlił się w Dunedin – 576 km dalej.
Pożywieniem ostrygojadów zmiennych są mięczaki (głównie małże), skorupiaki – równonogi (Isopoda), obunogi (Amphipoda) i kraby (Brachyura) – i morskie bezkręgowce potocznie nazywane „robakami morskimi”. Czasami zjadają też niewielkie ryby i osłonice, o tych drugich wiadomo jedynie z przygodnej obserwacji. Według Bakera schematy zachowań ostrygojadów nowozelandzkich czynią je lepiej przystosowanymi do żerowania na małżach zamieszkujących ujścia rzek, natomiast te obecne u ostrygojadów zmiennych lepiej przystosowują je do zbierania ze skalistych wybrzeży chitonów oraz ślimaków morskich nazywanych potocznie czareczkami.
W 2010 zaobserwowano ostrygojady zmienne dziobiące lekko już wysuszone ciała meduz krążkopławów z rodzaju Cyanea i zjadające kawałki wielkości około 1 cm². Kilka dni później w innym miejscu obserwowano ostrygojady nowozelandzkie, które również żerowały na meduzach Cyanea, albo wyrzuconych na piasek, albo uwięzionych w płytkiej wodzie. Niektóre trzymały czułki, musiały więc zostać poparzone, jednak nie wiadomo, czy je zjadły. Były to pierwsze obserwacje żerowania na meduzach dla obydwu tych gatunków ostrygojadów, a podobne przypadki rzadko odnotowywano u jakichkolwiek ostrygojadów. Poparzenia powodowane przez meduzy Cyanea nie są śmiertelne.
Okres składania jaj trwa od połowy września do początku grudnia (przy czym na Wyspie Północnej są to zazwyczaj późniejsze terminy), najwięcej zniesień przypada na listopad. Po połowie grudnia są zwykle składane jaja z lęgów zastępczych. Prawdopodobnie bardziej doświadczone pary ostrygojadów zmiennych przystępują do rozrodu wcześniej. W północnym Auckland (szerokość 36°20’S) najwcześniejsze znane zniesienie odnaleziono 7 września, a w okolicy Kaikoura (szerokość 42°30’S) – 19 października. Ostrygojady zmienne przeważnie rozpoczynają lęgi wcześniej niż inne nowozelandzkie endemiczne siewkowce.
Gniazdo ostrygojadów zmiennych ma formę zagłębienia w ziemi o kształcie zbliżonym do czarki. Przeciętnie ma średnicę około 15 cm i głębokość 7 cm (n=16). Zwykle pozbawione jest wyściółki, czasem może być wyłożone suchymi wodorostami, naniesionymi przez wodę kawałkami drewna, muszlami, patykami lub liśćmi. Ostrygojady wygrzebują je poprzez pochylenie się, napieranie piersią na podłoże i przebieranie nogami oraz ustawienie się pod innym kątem i powtarzanie tych czynności. Po złożeniu jaj utrzymują kształt zagłębienia i nogami wysypują naniesiony przez wiatr piasek.
Często para wygrzebuje kilka gniazd, a potem wybiera najlepsze. Gniazda są zakładane w różnych miejscach zarówno w poszczególnych latach, jak i w trakcie jednego sezonu lęgowego. Wyniki jednego badania (1969; całość nie jest dostępna publicznie) wskazują, że około 78% gniazd znajdowało się na piaszczystej plaży, 15% – na kamienistej plaży, 6% – na platformie skalnej, a 1% – na brzegu jeziora. Większość gniazd znajduje się tuż powyżej maksymalnego poziomu morza, jaki te osiąga podczas przypływu. Często gniazdo ulokowane jest przy kępie obcej dla Nowej Zelandii piaskownicy zwyczajnej (Ammophila arenaria), naniesionej przez wodę materii organicznej – na przykład kawałka drewna czy glonów z gatunku Durvillea antarctica (brunatnice z rzędu morszczynowców, Fucales) – lub śmieci, w tym plastikowych pojemników, które osłaniają gniazdo i stanowią charakterystyczny punkt odniesienia.
Jaja ostrygojadów zmiennych mają owalny, nieco gruszkowaty kształt. Skorupka może być zarówno gładka, jak i pokryta niewielkimi porami. Jej kolor waha się od szarego z niewielką domieszką żółci (ang. stone) po szarooliwkowy lub jasnooliwkowy. Pokrywają ją nieregularnego kształtu plamy i kreski o barwie od rdzawobrązowej po czarniawą (ciemna sepia), nieco gęściej rozmieszczone na szerszym końcu jaja. Wymiary dla 114 jaj (średnia oraz błąd standardowy ): długość – 54,2–62,4 mm (średnio 58,2±0,2 mm), szerokość – 37,0–42,8 mm (średnio 40,6±0,1 mm), dla 35 jaj (średnia oraz błąd standardowy ): długość – 58,76 ± 0,377 mm, szerokość – 40,93 ± 0,165 mm; masa 14 jaj: 49,36 ± 0,492 g, 23 jaj: średnio 48,2 g.
W zniesieniu zazwyczaj znajdują się 2 lub 3 jaja, lecz ogółem może ich być od 1 do 5 (średnia z 208 zniesień: 2,4 jaja). Przeciętna wielkość zniesienia nieznacznie wzrasta wraz ze wzrostem szerokości geograficznej, a znacząco spada wraz z postępem sezonu lęgowego. Jaja składane są w odstępach blisko 48-godzinnych (ogółem przerwy trwają 36–52 godzin). Po utracie jaj lub niedawno wyklutych piskląt ostrygojady zmienne przystępują do lęgów zastępczych. Dokładny czas, jaki odczekują przed kolejnym zniesieniem, nie był znany jeszcze co najmniej na początku lat 90. XX wieku; wiadomo o parach, których kolejne zniesienia dzieliło 25 dni.
Wysiadywanie rozpoczyna się po zniesieniu pierwszego jaja, przez co młode klują się niesynchronicznie. Trwa przeciętnie nieco ponad 28 dni (od 25 do 32 dni; n=15), niekiedy ponad 33 dni. Według Rowe’a (2008) u obserwowanych par wysiadywanie trwało około 26–29 dni, co jest przedziałem prawdopodobnym, ale niepewnym – monitorowane gniazda nie były sprawdzane codziennie. W wysiadywaniu uczestniczą zarówno samiec, jak i samica.
Młode opuszczają gniazdo dzień lub dwa po wykluciu. Obydwoje rodzice dogrzewają je przez pierwsze 36–48 godzin życia. Zanim ukończą 3 tygodnie, są całkowicie zależne od rodziców. Strategie obrony potomstwa przed drapieżnikami, jakie prezentują dorosłe ostrygojady zmienne, są typowe dla siewkowców i obejmują między innymi udawanie złamania skrzydła. Im bliżej opierzenia, tym dłużej młode bywają pozostawiane bez opieki, by samodzielnie szukały pokarmu. Pełne upierzenie zyskują w wieku 6–7 tygodni (około 40–50 dni, choć może to zająć więcej czasu).
Co najmniej do 2014 nie przeprowadzono badań, które pozwoliłyby określić wagę zagrożeń różnego rodzaju dla populacji ostrygojadów zmiennych. W drugiej dekadzie XXI wieku przypuszczano, że największym współczesnym zagrożeniem dla tych ptaków jest drapieżnictwo.
Głównymi drapieżnikami zagrażającymi zarówno jajom, jak i pisklętom ostrygojadów zmiennych są wśród ptaków mewy południowe (Larus dominicanus) i czerwonodziobe (Chroicocephalus novaehollandiae), błotniaki moczarowe (Circus approximans), wydrzyki (Catharacta; głównie w okolicach Stewart Island), dzierzbowrony (Gymnorhina tibicen). Mewy południowe i błotniaki moczarowe rozpowszechniły się na Nowej Zelandii dzięki rozwojowi osiedli ludzkich. Wśród wprowadzonych na wyspy ssaków lęgi ostrygojadów zmiennych utrudniają głównie jeże zachodnie (Erinaceus europaeus) zjadające jaja, psy (Canis familiaris) goniące i zabijające pisklęta oraz koty (Felis catus) i łasice (Mustela), które są drapieżnikami zarówno jaj i piskląt, jak i dorosłych ostrygojadów zmiennych. Prawdopodobnie ich lęgom zagrażają też szczury (Rattus).
IUCN uznaje ostrygojada zmiennego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2021). BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za wzrostowy. W północnych regionach Nowej Zelandii duże korzyści przyniosła ostrygojadom zmiennym kontrola populacji drapieżników oraz ochrona miejsc gniazdowania tam, gdzie gniazdują w pobliżu sieweczek nowozelandzkich.
Według oceny stanu populacji i ochrony ostrygojada zmiennego z 2014 liczebność populacji wynosiła wówczas od 4500 do 5000 osobników. Zwiększała się gwałtownie przez blisko 40 lat. Dane z różnych regionów wskazują na wzrost liczebności w całym zasięgu. Co najmniej do 2014 nie przeprowadzono dokładnych badań demograficznych. W 2020 w specjalnym wydaniu „Notornis” (wolumin 67) opublikowano wyniki odbywającego się dwa razy w roku (zimą – w czerwcu i lipcu oraz wczesnym latem – w listopadzie i grudniu) zliczania nowozelandzkich ptaków siewkowych od 1983 do 2019. Zawierały uwagi dotyczące populacji ostrygojadów zmiennych, ale ze względu na wybrakowane dane autorzy nie podjęli się oszacowania liczebności populacji. Choć w ubiegłych dekadach ostrygojady zmienne w wielu miejscach stawały się coraz częstsze, to w najbardziej atrakcyjnych dla tych ptaków okolicach w drugiej dekadzie XXI wieku liczebność zdała się ustabilizować ze względu na zbliżenie się do maksymalnej pojemności środowiska.
Szacunki dotyczące liczebności oraz trend liczebności populacji na przestrzeni lat oceniano następująco:
