De muurhagedis (Podarcis muralis) is in Europa de bekendste vertegenwoordiger uit de familie echte hagedissen (Lacertidae). De hagedis heeft een meestal bruine kleur, een lang en plat lichaam en een lange staart. De muurhagedis komt in een groot deel van Europa voor, ook in België en Nederland. De naam muurhagedis refereert aan de voorkeur voor muren en steenhopen als habitat. Ook de aanduiding in andere talen en de wetenschappelijke soortnaam met de soortaanduiding muralis verwijst hiernaar.
De muurhagedis bereikt een lengte van ongeveer 15 tot 20 centimeter en wordt maximaal 22 cm lang. Het lichaam en de kop zijn sterk afgeplat, de poten en tenen zijn relatief lang, de tenen zijn voorzien van scherpe klauwtjes. De lange en relatief dunne staart beslaat ongeveer 60 tot 200 procent van de kopromplengte als deze niet is afgeworpen. De muurhagedis kent net als andere hagedissen caudale autotomie; het afwerpen van de staart als deze wordt beetgepakt. De staart groeit weer aan maar is korter en donkerder dan de originele staart.
De muurhagedis kent vele kleurvariaties die te verwarren zijn met de kleuren van andere hagedissen. De meeste exemplaren zijn bruin en hebben diverse lichtere rijen vlekjes of blokken op de rug en in de flanken. Ook nettekeningen komen voor waarbij de tekening beige, bruin, zwart of witgrijs kan zijn. De buik is witgeel, bij de mannetjes geel tot roodoranje in de paartijd. Mannetjes zijn in de regel donkerder dan vrouwtjes. De muurhagedis is met name te herkennen aan de bouw; het is een relatief platte hagedis met een spitsere snuit en slankere bouw dan bijvoorbeeld de zandhagedis en de levendbarende hagedis. Van deze laatste twee soorten is de muurhagedis ook betrekkelijk eenvoudig te onderscheiden aan de halskraag aan de onderzijde. Bij de muurhagedis is deze recht, bij de andere twee soorten is de halskraag enigszins gekromd. Ook is de halskraag niet gekarteld en hebben de schubben geen kiel; ze zijn plat en hebben geen opstaand midden.
In de paartijd krijgen de mannelijke exemplaren een rij blauwe en in mindere mate groene vlekjes onderaan de flanken, er zijn overigens wel meer soorten echte hagedissen die dergelijke vlekjes hebben. Sommige ondersoorten zijn groen of zwart, de kleuren verschillen ook enigszins per individu. Bij de ondersoort P. muralis nigriventris hebben de mannetjes een zwarte basiskleur en zijn de vrouwtjes meestal bruin, met egaal verspreide kleine gele vlekken. Deze ondersoort leeft in Italië, en bij de vrouwtjes zijn deze vlekken wat valer. Exemplaren uit de omgeving van Rome zijn helder groen gekleurd en hebben zwarte vlekjes op de rug. Naast de kleur kan tussen de verschillende ondersoorten ook de lichaamsvorm iets verschillen.
Doordat de muurhagedis zeer gesteld is op hogere temperaturen heeft de soort een veel zuidelijker verspreidingsgebied dan andere Europese hagedissen zoals de zandhagedis. De hazelworm en de levendbarende hagedis komen nog noordelijker voor maar deze soorten zijn eierlevendbarend wat ze een grote voorsprong geeft op eierleggende soorten als de muurhagedis.
href="/nl/slowworm">hazelworm en de levendbarende hagedis komen nog noordelijker voor maar deze soorten zijn eierlevendbarend wat ze een grote voorsprong geeft op eierleggende soorten als de muurhagedis.
De muurhagedis is in verschillende landen door de mens ingevoerd en komt tegenwoordig als exoot voor in Noord-Amerika; in Brits-Columbia in Canada en in de Verenigde Staten in de staten Kentucky en Ohio. De hagedis zou ook voorkomen in Illinois, maar dit is achterhaald. Ook in het Verenigd Koninkrijk is de hagedis geïntroduceerd in Engeland. Daar komen ca. 20 populaties voor in het zuiden van het vasteland. Op het Engelse eiland Wight bevindt zich een populatie aan de zuidzijde van het het eiland in de plaats Ventnor maar die is geïntroduceerd door de mens (Noord-Italiaanse muurhagedissen). Op het Engelse Kanaaleiland Jersey komt de muurhagedis wel van nature voor (dus niet door de mens ingevoerd) evenals op het Franse eiland Chausey dat in de buurt ligt. Beide populaties zijn verwant aan elkaar. Genetisch onderzoek heeft dat aangetoond.
De muurhagedis komt voor in de landen Albanië, Bulgarije, België, westelijk Duitsland, Frankrijk, Griekenland (ook op Samothrake), Hongarije, Italië (ook op Elba), Kroatië (ook op Cres), Slovenië, Bosnië en Herzegovina, Montenegro, Macedonië, zuidoostelijk Nederland, Oostenrijk, Roemenië, Servië, Slowakije, Spanje, Tsjechië, Turkije (noordwestelijk Anatolië) en Zwitserland. In Zwitserland zijn verschillende ondersoorten uitgezet. De populaties in Roemenië zijn geherintroduceerd.
De muurhagedis leeft in droge, open gebieden die door de zon worden beschenen. De hagedis komt veel voor op rotsen en muren, bij voorkeur ruïnes, die vaak bestaan uit nogal dikke, verweerde en begroeide stenen, vol schuilplaatsen en prooien. Ook op zuidhellingen en langs bosranden is de hagedis te vinden en de mens wordt niet geschuwd, zowel in kleine dorpen als de buitenwijken van grote steden kan de muurhagedis worden gevonden. Ook boomkwekerijen en zijn een geschikte habitat. In Zwitserland wordt de hagedis meestal langs spoorlijnen aangetroffen. Ook in Duitsland komt de soort voor langs spoorlijnen en sommige populaties kunnen uit wel duizenden exemplaren bestaan. Verder zijn ze te vinden in steengroeven. De muurhagedis was een typische bewoner van wijngaarden, maar is in veel streken waar druiven worden verbouwd verdreven door het verdwijnen van schuilplaatsen als gevolg van het vervangen van stapelmuren door betonnen muren of het gebruik van insecticiden waardoor de prooidieren of de hagedissen zelf werden gedood. Meestal komt de muurhagedis niet in hooggelegen gebieden voor, maar bij uitzondering leven er rond 2.500 meter boven zeeniveau nog populaties.
De muurhagedis is net als alle hagedissen koudbloedig (poikilotherm) en neemt regelmatig een zonnebad om op te warmen waardoor de hagedis veel sneller wordt. De muurhagedis is een van de vele hagedissen die daarnaast echter gebruikmaakt van door de zon opgewarmde objecten zoals stenen, muren, rotsformaties en andere oppervlakken. Hierdoor maakt de hagedis optimaal gebruik van de warmte van de zon, waardoor de soort van vroeg in het voorjaar tot laat in het najaar actief kan zijn. Een ander trucje is melanisme; het verschijnsel waarbij de dieren hun hele leven een diepzwarte kleur hebben die meer zonnewarmte absorbeert. Melanisme komt wel meer voor bij hagedissen maar is in tegenstelling tot de meeste andere soorten bepaald niet zeldzaam bij de muurhagedis.
De muurhagedis is een typische klimmer die ook wel op de bodem komt maar meestal op muren en rotsen te vinden is. Met de puntige klauwtjes kan de hagedis watervlug over de stenen rennen.
De muurhagedis leeft van allerlei insecten en andere geleedpotigen die rond de schuilplaats worden gevangen. Vooral sprinkhanen, vliegen en insectenlarven, maar ook wel spinnen, kevers, vlinders en regenwormen worden gegeten. Vijanden zijn voornamelijk slangen en roofvogels, jongere exemplaren hebben echter vaak ook soortgenoten als vijand. Ook loslopende en verwilderde katten zijn enorme predatoren. Waarschijnlijk omdat de dieren groepjes vormen, komt kannibalisme vaker voor dan bij andere echte hagedissen.
In de paartijd bakenen de mannetjes een territorium af dat fel wordt verdedigd tegen andere mannetjes. Het territorium heeft een oppervlakte van ongeveer 25 vierkante meter. Bij de paring maakt het mannetje gebruik van zijn hemipenis, de gevorkte penis waardoor hij langs beide zijden contact kan maken. Bij hagedissen zit de staart namelijk in de weg bij het maken van contact. Het mannetje ankert zich door het vrouwtje in haar nek of bek te bijten, waardoor de paring meer weg heeft van een gevecht.
Het vrouwtje zet de eitjes af in twee tot drie legsels, die 2 tot 9 eieren bevatten. Meestal worden per legsel vijf à zes eitjes afgezet, het aantal eitjes hangt onder andere af van het voedselaanbod. De eitjes worden afgezet onder stenen of in het zand begraven, de schaal is perkament-achtig. Na zes tot elf weken komen de eieren uit, meestal rond augustus. De juvenielen zijn zeer donker tot zwart van kleur maar worden al snel lichter, ze zijn bij hun geboorte ongeveer zes centimeter lang. Ze zijn direct zeer actief en na twee jaar zijn ze volwassen en nemen deel aan de voortplanting.
Zodra de jongen uit het ei kruipen eten ze zo veel mogelijk om reserves aan te leggen voor de winter. Rond oktober/november afhankelijk van het weer trekt de muurhagedis zich terug voor de winterslaap. Deze wordt gehouden in diepe rotsspleten of scheuren in muren waar de vorst geen vat op heeft. Soms komt een deel van de muurhagedissen in december, januari of februari weer naar buiten als de zon schijnt en het wat warmer wordt in de winter. De dieren zonnen dan op beschutte plekjes en profiteren daar van het microklimaat.
