Marmozeta lwia (Leontopithecus rosalia) – gatunek południowoamerykańskiego ssaka naczelnego z rodziny pazurkowcowatych (Callitrichidae). Zamieszkuje lasy deszczowe południowo-wschodniej Brazylii. Zasięg występowania gatunku jest ograniczany z powodu fragmentacji i zmniejszania areału lasów. Żyje w grupach rodzinnych zbudowanych wokół samca i samicy. Tworzy zwykle małe populacje, zagrożone chowem wsobnym. Spożywa pokarm roślinny i zwierzęcy. Podlega ochronie i poddawany jest reintrodukcji.
Wśród cech wyróżniających marmozety i tamaryny wśród pazurkowcowatych IUCN wymienia niewielkie rozmiary ciała oprócz budowy paznokci, liczby trzonowców i częstości urodzeń bliźniąt.
Natomiast Eisenberg i Redford uznają tę małpę za największego przedstawiciela Callitrichidae. Podają wymiary 20,0-33,6 cm w przypadku ciała wraz z głową oraz 40 cm długości ogona. Dorosłe osobniki trzymane w niewoli osiągają masę ciała od 550 do 850 g lub od 600 do 800, średnio 710 g. Zaznacza się w niej dymorfizm płciowy: samce są cięższe od samic (średnia masa ciała wynosi odpowiednio 620 i 598 g).
Ubarwione są na czerwonozłoto, choć mogą też pojawiać się zwierzęta prawie białe. Kolor brązowy obserwuje się na końcu ogona i na rękach.
Noworodki cechują się drożnym narządem Jacobsona, który łączy się z przewodem nosowo-podniebiennym. U zbadanych noworodków mierzył on od 1,15 do 1,8 μm. Cechuje się on najbardziej pierwotną budową spośród narządów przylemieszowych noworodków pazurkowców. Narząd ten rośnie z wiekiem. Otwiera się ku przodowi, ku tyłowi łącząc się z przewodami wyprowadzającymi gruczołów.
Marmozeta posiada tylko dwa zęby trzonowe.
Inaczej niż u innych szerokonosych, palce tamaryn i marmozet kończą się raczej pazurami niż paznokciami. Nie dotyczy to palucha. Długie dłonie i ich palce również wyróżniają marmozetę lwią wśród pazurkowcowatych.
Gatunek cechuje się ograniczonym zasięgiem występowania, obejmującym tereny położone we wschodniej Brazylii wzdłuż wybrzeża Atlantyku, w stanie Rio de Janeiro, w basenie Rio São João. Wedle IUCN pierwotny zasięg występowania zwierzęcia obejmował następujące gminy: Mangaratiba, Itaguaí, Nova Iguaçu, Nilópolis, São João de Meriti, Duque de Caxias, Rio de Janeiro, Magé, São Gonçalo, Niterói, Itaboraí, Maricá, Araruama, Silva Jardim, Saquarema, Rio Bonito, Cachoeiras de Macacu, São Pedro da Aldeia, Cabo Frio, Casimiro de Abreu, Macaé, Conceição de Macabu, Campos oraz São João da Barra. Jednakże wyprawy badawcze Coimbra-Filho ujawniły, że w większości z podanych miejsc marmozety lwie już nie występowały. Ostały się w Silva Jardim, Cabo Frio, Saquarema, Aruarama, Casimiro de Abreu, Rio Bonito i São Pedro da Aldeia. Kolejne badania w 1990 i 1992 przeprowadził Kierulff. Stwierdził on obecność marmozet lwich w trzech regionach: w okolicy Centro Hípico de Cabo Frio nieopodal wybrzeża, w Poço das Antas Biological Reserve i przyległych lasach, na wzgórzach Serra do Mar. Obliczył on powierzchnię zasięgu małpy na 104,5 km². Izolowane populacje odnotowano w Silva Jardim, Cabo Frio, Saquarema i Aruarama. Kolejne badania, przeprowadzone przez wspomnianego naukowca (1993), a także przez Ballou (1997), wykazały istnienie czterech dużych izolowanych od siebie populacji zamieszkujących: Poço das Antas Biological Reserve i tereny przyległe, Encosta da Serra, Centro Hípico oraz Campos Novos. W 2007 Burity doniósł o zamieszkiwaniu przez marmozetę lwią Parku Narodowego Taquara Municipal w okolicy Duque de Caxias.
Lokalizacja typowa, ustalona w 1986, znajduje się na brazylijskim wybrzeżu, pomiędzy 22 a 23°S, od Cabo de Sãbo Tomé do Mangaratiba. W 1965 została przez Carvalho ograniczona do prawego brzegu Rio São João.
Gatunek nie odbywa migracji. Kontakty między populacjami są utrudnione z uwagi na rozdzielające lasy miasta, tereny uprawne i pastwiska. Kierulff i Oliveira w 2004 opisali wędrówkę dwóch osobników – samca i samicy – z lasu dwudziestohektarowego do mniejszych lasów o powierzchni odpowiednio 5 ha i 1 ha. Naczelne miały do przemierzenia średnio 1 km, musiały pokonać po drodze pastwiska. Samca znaleziono martwego po 15 dniach, przyczyn jego śmierci upatrując w zagryzieniu przez psa. Samicę najprawdopodobniej schwytał handlarz zwierząt.
Marmozety zamieszkują tereny nizinne, położone blisko oceanu, nie sięgające wyżej niż 300 m n.p.m. Porasta je nizinny okresowy las deszczowy. Tereny te cechują znaczne opady – 1500 mm rocznie. Wedle informacji z 1983 małpa żyje w lasach tropikalnych, w których dominują rośliny z rodzajów Ficus, Inga, Platymenia i gatunek Tapirira guianensis.
Opisywany przedstawiciel naczelnych dobrze radzi sobie w środowisku zdegradowanym i zmodyfikowanym działalnością ludzką. Wymaga jedynie całorocznych źródeł pożywienia i dziupli służących za schronienie.
Marmozeta lwia prowadzi dzienny tryb życia. Małpa ta rozpoczyna swą aktywność o świcie od poszukiwania pożywienia i ćwiczeń. Wpierw zażywa światła słonecznego w najwyższych partiach lasu deszczowego, by później zejść niżej i odpoczywać podczas najcieplejszej części dnia. Pazurczatkowate te ponownie wracają do żerowania późnym popołudniem, bawią się też lub odpoczywają aż do zajścia słońca, po czym udają się razem na spoczynek nocny. Nocują w dziuplach drzew.
Wiedza na temat zwyczajów społecznych i rozrodczych gatunku jest ograniczona.
Marmozety lwie porozumiewają się ze sobą między innymi za pomocą zapachów, także w przypadku rozrodu. Zapachem między innymi znakują miejsca zasobne w owoce. Samce podkreślają nim swą dominację. Nie stwierdzono jednak używania zapachu w zachowaniach terytorialnych, w przeciwieństwie do długich okrzyków.
Sygnały wzrokowe, słuchowe i dotykowe odgrywają mniejszą rolę.
Małpy te żyją w grupach rodzinnych liczących od 2 lub 4 do 8, a wedle starszych danych od 5 do 9 osobników. Dietz i Kleiman oszacowali średnią liczbę osobników w grupie na 5,6 w Poço das Antas. Samiec i samica tworzą dość trwałą parę, przy czym żadne z nich nie odgrywa w niej roli dominującej. Pozostali członkowie grupy to ich potomstwo z jednego bądź dwu miotów. Tak więc na jedną grupę przypada tylko jedna samica przystępująca do rozrodu w danym sezonie. Grupa broni terytorium mierzącego 40 do ponad 100 ha, np. w Poço das Antas 21-73 ha, średnio 45±16 ha, a w União 65-229, średnio 150±72 ha. Jego powierzchnia zależy od dostępności pożywienia i udziału lasów wtórnych. Obserwowano jednak kilka grup rodzinnych (15-20 zwierząt) na jednym drzewie, obfitującym w pożywienie.
U marmozet lwich obserwowano poligamię. Grupa poligamiczna składa się zwykle z dominującej matki i podporządkowanej jej córki. Okazuje się, że zwiększa to przeżywalność niedominujących samic, polepsza ich sytuację w grupie, daje także możliwość próby zmiany hierarchii. Matka musi także dzielić się zasobami terytorium. Taka struktura społeczna sprzyja chowowi wsobnemu. W związku z powyższym opisywaną poligamię stwierdza się średnio w 10% przypadków. Nie trwa też ona dłużej niż 2 lata. Sposobem jej uniknięcia jest agresja matczyna, a nawet przegonienie nieródek.
Młode samce, zmieniające grupę, nie przystępują od razu do płodzenia potomstwa. Czekają na swoją kolej, gdy pożądane przez nich miejsce przestanie zajmować starszy osobnik.
Pokarm tego wszystkożernego gatunku naczelnych stanowią przede wszystkim owoce i nasiona, a także kwiaty, nektar, żywicę, płazy bezogonowe, ślimaki, jaszczurki, pająki i owady. Długie palce pozwalają im szperać w wąskich szczelinach, a także w zbiornikach wodnych utworzonych w kątach liści roślin z rodziny ananasowatych.
W grupach obserwowanych w niewoli stwierdzono przepływ pokarmu pomiędzy osobnikami, mogący zachodzić na drodze podarku lub kradzieży. Ten pierwszy z wymienionych sposobów odgrywa rolę głównie w przypadku rodziców i ich potomstwa oraz dzielenia żywej zdobyczy. Wymaga on specjalnych sygnałów. Z pożywienia zdobytego przez inne osobniki korzystały samce w wieku przed kopulacją, samice w zaawansowanej ciąży lub noszące młode, potomstwo odstawiane od piersi, osobniki młodociane.
Do drapieżników polujących na reintrodukowane Leontopithecus rosalia zalicza się ocelota i zdziczałego psa domowego.
Jak już wspomniano, w jednej grupie rozrodczej do rozrodu przystępuje jedna samica. Ma to miejsce raz do roku.
Okres największej płodności zdarza się u samicy co 14-21 dni. U marmozet lwich często zdarzają się bliźnięta heterozygotyczne, wykazujące zjawisko mikrochimeryzmu. Występują też mioty z zarówno jednym, jak i trzema młodymi. Ciąża trwa od 125 do 132 dni.
Młodymi opiekuje się ojciec, mimo że samica je karmi. Ojciec i starsze rodzeństwo dzielą się z młodym również upolowaną zdobyczą. Mogą je nosić wszyscy członkowie grupy, a podczas podróży noszone są zazwyczaj przez osobniki inne niż ich matka, co pozwala jej zaoszczędzić energię.
Niegdyś wśród głównych zagrożeń dla tego ssaka wymieniało się utratę środowiska naturalnego i odławianie przez człowieka w celu trzymania jako zwierzę domowe i handlu. Utratę habitatu IUCN wiąże głównie z wylesianiem. Wedle danych tej organizacji deforestacja w stanie Rio de Janeiro rozpoczęła się już w XVI wieku, powodowana zakładaniem plantacji trzciny cukrowej i kawy. W ostatnim stuleciu ważniejsze przyczyny widzi w hodowli bydła, pozyskiwaniu drewna i węgla drzewnego oraz urbanizacji. Obecnie zwraca się uwagę głównie na niewielkie możliwości rozwoju w zdegradowanych, rozdrobnionych lasach.
Cytowana organizacja podnosi temat ograniczonego zasięgu występowania małpy. W badaniach Kierulffa w okolicy Centro Hípico de Cabo Frio stwierdzono 36 osobników, w okolicach Poço das Antas Biological Reserve (5500 ha, w tym 2760 porośnięte lasem) dziesięciokrotnie więcej, w Serra do Mar zaś 74 sztuki. Prócz tego doliczono się w sumie sześćdziesięciu zwierząt w 9 innych miejscach, tworzących 12 izolowanych populacji. W sumie na początku lat dziewięćdziesiątych przeprowadzono dokładne badania liczebności gatunku. Starsze wyniki szacowały liczebność marmozety lwiej na 200-600 zwierząt. Naliczono więc 272 osobniki w 55 grupach, pomijając te zamieszkujące Poço das Antas Biological Reserve (w którym żyło wtedy około 290 osobników). Wyróżniono wtedy 4 główne populacje po co najmniej 6 grup każda oraz 12 grup izolowanych zamieszkujących fragmenty lasu o powierzchni nieprzekraczającej 200 ha. Większość z grup (29, czyli 53% wszystkich) zamieszkiwało Silva Jardim. Natomiast w Cabo Frio doliczono się 24. Zarówno w Saquarema, jak i w Araruama odnotowano istnienie pojedynczej grupy. Całkowita liczebność gatunku wyniosła 562 małpy. Wtedy też całkowity zasięg występowania gatunku oszacowano na 104,5 km². Gęstość osobników na jednostkę powierzchni wyniosła w Poço das Antas w 1994 12 osobników/km² (1,96 grupy/km²), w otaczających rezerwat lasach w 1993 odpowiednio 5,1 osobnika i 1,17 grupy na km², w União Biological Reserve (3260 ha, z czego 2400 zalesione) 3,5 osobnika i 0,46 grupy w 2000, zaś w Campos Novos 8,5 osobnika i 2,35 grupy na km² w 1993. W 2000 liczba marmozet lwich w Poço das Antas zmniejszyła się do 220 na skutek drapieżnictwa. Prócz tego szerokonosa występuje również w Bacia do Rio São João / Mico-leão-dourado Environmental Protection Area (150700 ha) i Taquara Municipal Natural Park (19000 ha).
Obecnie liczebność marmozety lwiej szacuje się na ponad 1000 małp. Jednakże Seal et al. (1991) oraz Ballou et al. (1998) twierdzą, że minimum dla przetrwania gatunku to 2000 osobników. Tymczasem lasów odpowiednich dla dalszego zasiedlania przez te pazurkowce jest niewiele.
Małpom zagrażają dzisiaj ludzie, drapieżniki, brak pokarmu, choroby i pożary lasu. Zamieszkiwany przez nie pas atlantycki kiedyś obejmował powierzchnię miliona km², rozpościerając się od wschodniej Brazylii aż do Paragwaju i Argentyny. Szacuje się, że na początku XXI wieku (2001) zostało z tego od 1 do 5%. Tylko jedna piąta dawnego zasięgu występowania małpy jest w dalszym ciągu porośnięta lasem, z czego 60% wykazuje silne rozdrobnienie: kępy lasu nie przekraczają powierzchni 1000 ha, a 96% z nich nawet 100 ha. Destrukcję środowiska naturalnego uważa się za jeden z dwóch najważniejszych, prócz odłowów prowadzonych przez człowieka, powodów spadku liczebności naczelnych tego obszaru. Z drugiej strony populacja wykazuje utratę heterozygotyczności, jest zagrożona chowem wsobnym. Dietz ze współpracownikami w 2000 opublikowali analizę populacji liczących do 50 naczelnych, szacując, że chów wsobny zmniejsza prawdopodobieństwo przetrwania o ⅛.
IUCN przyznaje marmozecie lwiej status gatunku zagrożonego wyginięciem (endangered – EN). Pierwotnie za zagrożony uznali go w 1982 Thornback i Jenkins, a opinia w kolejnych opracowaniach IUCN nie zmieniała się aż do 1994 włącznie. Jednakże w 1996 zdecydowano się zmienić status na krytycznie zagrożony (CR – critically endangered), co nie uległo zmianie w XX wieku. Dopiero w 2003 powrócono do statusu EN.
Cytowane już badania, opublikowane w 1993 i w 1997 wykazały istnienie czterech dużych izolowanych od siebie populacji zamieszkujących: Poço das Antas Biological Reserve i tereny przyległe, liczącej 420 zwierząt, Encosta da Serra, 74 małpy, Centro Hípico, tylko 29 osobników, oraz Campos Novos, 36 marmozet. Te 4 populacje obejmowały 90% liczebności gatunku. Prócz nich istniało jeszcze 12 małych populacji.
Trend populacyjny jest stabilny.
