Jeleń szlachetny (Cervus elaphus) – gatunek dużego ssaka lądowego z rodziny jeleniowatych (Cervidae).
Zm
ZmierzchoweRo
RoślinożerneLu
LudożerneTr
TrawożerneKu
KursoryczneLą
LądowePr
PrzedspołeczneZw
Zwierzęta przeglądająceTe
TerytorialneŻy
ŻyworodnePo
PoligamiaSt
StadneSp
SpołeczneZw
Zwierzęta z hierarchią dominacjiMi
Migrant wysokościoweR
zacznij od...Sz
Sztuka PrzyciąganiaJeden z największych gatunków z rodziny jeleniowatych. Jelenie ubarwione są zazwyczaj jednolicie, tylko młode są cętkowane na bokach i grzbiecie. Latem brązowopłowe do rudawego, zimą szarawe, z ciemniejszym karkiem u samców. Na szyi mają dłuższe włosy tworzące rodzaj grzywy zachodzącej na kłąb. Grandle (haki) są szczątkowymi kłami znajdującymi się w szczęce, siekaczy w szczęce brak. W żuchwie obok 3 siekaczy z każdej strony, znajduje się po jednym kle, następnie występują diastema oraz rząd zębów bocznych; po 3 zęby przedtrzonowe i po 3 zęby trzonowe. Uzębienie stałe jelenia to 34 zęby. Wzór zębowy wygląda następująco: szczęka: 0133; żuchwa: 3133. P3 jest dwudzielny (p3 jest trójdzielny).
Jeleń szlachetny występujący w Polsce może osiągać 2,5 m długości i wysokość w kłębie do 1,5 m. Masa ciała dużego jelenia dochodzi do 350 kg (maksymalnie 497 kg). Masa spotykanych w Polsce jeleni waha się w granicach 150-160 kg, przy czym największe rozmiary osiągają osobniki około 10.-14. roku życia – samce 224 kg, samice 132 kg. Na zróżnicowanie w masie wpływ mają wiek oraz zasięg geograficzny osobników danej populacji – byki w III klasie wieku, tj. w 11. roku życia i starsze z populacji wielkopolskiej ważą średnio 117 kg; byki z populacji mazurskiej ważą średnio w III klasie wieku 137 kg, a byki w III klasie wieku z populacji lubelskiej 156 kg; łanie ważą średnio 70-80 kg. Najlepszą kondycję wykazują jelenie w wieku 7-12 lat. Ciężar zależny jest od obszaru występowania i dostępności pokarmu.
Jeleń szlachetny pokryty jest krótkim i przylegającym włosem. Sierść jelenia szlachetnego jest w zimie siwobrunatna, a w lecie rdzawobrunatna i podlega wymianie dwukrotnie w ciągu roku. Wierzch głowy, szyja, podbrzusze i nogi są barwy ciemniejszej od reszty ciała. Ogon (kwiat) dochodzi do 15 cm długości.
Jelenie mają bardzo dobry węch i słuch i są bardzo płochliwe.
Jego liczne podgatunki zamieszkują Europę (część Półwyspu Skandynawskiego, Europa Środkowa i południowa), Azję (od Morza Czarnego do Morza Ochockiego i Morza Japońskiego), północną Afrykę. W Afryce żyją tylko na północy, dochodząc na południe do Sahary. Introdukowany w Ameryce Południowej, Australii i Nowej Zelandii.
W Polsce występuje jeleń europejski (Cervus elaphus elaphus), nazywany również jeleniem skandynawskim.
W populacjach jelenia szlachetnego występującego w Polsce wyróżnia się kilka ekotypów: jeleń bieszczadzki (największy i najsilniejszy), jeleń mazurski, jeleń wielkopolski i jeleń pomorski.
W Polsce występuje we wszystkich większych kompleksach leśnych. Preferencje środowiskowe jeleni są zależne od pory roku. Głównym środowiskiem są nizinne i górskie lasy liściaste i mieszane. Z uwagi na rozłożyste poroże unikają terenów gęsto zakrzewionych.
Z natury jest zwierzęciem dziennym, ale pod wpływem czynników zewnętrznych (obecność drapieżników, ludzi) zakłócających jego spokój i poczucie bezpieczeństwa prowadzi głównie nocny tryb życia, w dzień ukrywając się w leśnych gęstwinach. Rozpoczyna żerowanie po zmierzchu, a nad ranem wraca do swojej kryjówki. W ciągu dnia żeruje w miejscach, w których nie wyczuwa żadnego zagrożenia. Jelenie śpią tylko 60-100 minut na dobę.
Pożywienie jeleni stanowią pędy, liście, kora i owoce drzew i krzewów, trawy, zboża, zioła, ziemniaki, buraki, a zimą zeschnięte trawy, mchy, porosty, pączki i młode pędy drzew iglastych. Wychodzą też na pola uprawne skuszone burakami, kapustą, ziemniakami i zbożami.
Byki, szczególnie podczas rykowiska, korzystają z kąpieli błotnych w tzw. kąpieliskach. Następnie ocierają się o drzewa (malują), w celu pozbycia się pasożytów. W czasie rykowiska mogą one tracić nawet od 10 do 15% masy ciała, gdyż w tym czasie jeleń byk nie pobiera pokarmu.
Jeleń na wolności żyje do 12-15 lat (zdarzają się nawet osobniki 20-letnie). W warunkach fermowych do 23.
Rykowisko jeleni rozpoczyna się w drugiej połowie września. Byki i łanie osiągają dojrzałość płciową w drugim roku życia, ale do rozrodu przystępują zwykle samce powyżej 5 roku życia (najczęściej byki w wieku od 7. roku życia wzwyż). Łanie rodzą pierwsze młode w wieku 3 lat.Po ok. 234 dniach ciąży, samica rodzi w ukryciu jedno, rzadziej dwa młode, zwane cielętami. Poród przypada na maj-czerwiec. Kiedy tylko młode są zdolne do wędrówki za matką, co następuje po kilku dniach od narodzin, razem z nią dołączają do stada. Żółtawobiałe plamki na bokach i grzbiecie młodych zanikają jesienią. Cielęta żywią się mlekiem matki przez 8-10 miesięcy, pozostając przy niej do trzeciego roku życia.
Jelenie byki w okresie rykowiska (3-4 tygodni) w ogóle nie żerują, pijąc jedynie wodę. W tym czasie byki tracą nawet 20% masy swojego ciała. Po okresie rykowiska byki zaszywają się w ostojach, regenerując siły i stopniowo odbudowując swoją masę.
Jeleń szlachetny może krzyżować się z jeleniem Davida i jeleniem wschodnim.
Naturalnymi wrogami jeleni w Polsce są wilk, ryś i niedźwiedź. Jeleń szlachetny w Polsce jest zwierzęciem łownym z okresem ochronnym. Na jelenie byki polować wolno od 21 sierpnia do końca lutego, na łanie od 1 września do 15 stycznia, natomiast na cielaki od 1 września do końca lutego (03.08.2017 r. nastąpiła zmiana rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie określenia okresów polowań na zwierzęta łowne z 16.03.2005 r.). Według danych z inwentaryzacji przeprowadzonej w 2011 roku stan liczebności jelenia szlachetnego w Polsce wynosi ok. 190 tys. sztuk i od kilku lat nieustannie wzrasta (źródło: Brać Łowiecka 11/2011 na podstawie danych GUS na 31.03.2011).
Badaniami jeleni na terenie Polski zajmują się Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN w Popielnie oraz Instytut Biologii Ssaków PAN w Białowieży.
Jako roślinożercy regulują przyrost roślin w ekosystemie lasów. Podobnie jak łosie, jelenie spałują drzewa przyczyniając się do ich zamierania. Niszczą też młode pędy drzew poprzez zgryzanie i tratowanie. Jelenie są zabijane, jako gruba zwierzyna, dla mięsa, skór i poroża. Są hodowane na farmach (jako zwierzęta gospodarskie) oraz w parkach i ogrodach zoologicznych.
