Tatry
0 gatunek
Tatry – najwyższe pasmo w łańcuchu Karpat, również najwyższe między Alpami a Uralem i Kaukazem. Są częścią Łańcucha Tatrzańskiego, w Centralnych Karpatach Zachodnich.
Wysokogórska część Tatr o glacjalnym charakterze jest unikatowa w skali Polski i zalicza się do najwyższej kategorii pod względem atrakcyjności. Tatry są objęte ochroną przez ustanowienie na ich obszarze polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego i słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz przynależności do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO. Krainy etnograficzne otaczające Tatry to: Podhale, Spisz, Orawa i Liptów.
Wody
Tatry znajdują się w zlewisku dwóch mórz: Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Wielki Europejski Dział Wodny między nimi biegnie od Szczyrbskiego Jeziora granią Soliska, główną granią odnogi Krywania do Cubryny, stąd na zachód granią główną Tatr aż po szczyt Wołowca, tu odbiega od tej grani i biegnie północną granią Wołowca. Tereny po wschodniej i północnej stronie tego działu to zlewiska Bałtyku (dorzecze Dunajca i Popradu), pozostały obszar to zlewisko Morza Czarnego (dorzecza Orawy i Wagu). Są to główne rzeki mające źródła w Tatrach{.
Tatry mają silnie rozbudowaną sieć wodną. Łączna długość potoków przekracza 300 km. Wypływają w wyciekach, wysiękach, źródłach i wywierzyskach oraz młakach. Mają duży spadek, występują na nich progi, wodospady, kotły eworsyjne, bystrza i baniory. Ich wody są zimne; w lecie ogrzewają się do 10 °C, w zimie następuje zlodzenie części wody w potokach, a woda przepływająca pod lodem ma temperaturę do +1 °C. W rejonach zbudowanych ze skał wapiennych charakterystyczną cechą jest występowanie na potokach ponorów, w których woda często na dużych odcinkach płynie pod powierzchnią terenu. Niektóre doliny (np. Dolina Suchej Wody Gąsienicowej) odwadniane są niezgodnie z rzeźbą terenu – część wody podziemnymi przepływami wypływa w sąsiednich dolinach.
Jeziora Tatr zwane są tradycyjnie stawami. Nazwa ta przyjęła się też w publikacjach naukowych. W Tatrach występuje blisko 200 różnej wielkości stawów, począwszy od największego, Morskiego Oka (34,93 ha), poprzez porównywalnie duży Wielki Staw Polski, do zupełnie maleńkich, jak Zadni Mnichowy Stawek (0,04 ha). Stawy tatrzańskie z kilkoma wyjątkami (Cichy Staw, Mokra Jama) są pochodzenia polodowcowego. Znaczna większość stawów znajduje się na terenie Tatr Wysokich, w Tatrach Zachodnich ich liczba jest znacznie mniejsza (najbardziej znany w Polsce jest Smreczyński Staw). Na Słowacji największymi jeziorami są Wielki Hińczowy Staw i Szczyrbskie Jezioro (po ok. 20 ha).
Świat zwierzęcy
Świat zwierzęcy do granicy lasów przypomina pierwotną faunę niżu. Zwierzynę płową reprezentują takie gatunki jak: sarna europejska (Capreolus capreolus), jeleń szlachetny (Cervus elaphus), niektóre drapieżniki: lis rudy (Vulpes vulpes), borsuk europejski (Meles meles), ryś euroazjatycki (Lynx lynx), żbik europejski (Felis silvestris), gronostaj europejski, niedźwiedź brunatny (Ursus arctos), niektóre gatunki ptaków: puchacz zwyczajny (Bubo bubo), kruk zwyczajny (Corvus corax), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), myszołów zwyczajny (Buteo buteo), jastrząb zwyczajny (Accipiter gentilis), sokół wędrowny (Falco peregrinus), pustułka zwyczajna (Falco tinnunculus), dymówka (Hirundo rustica), głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus), cietrzew zwyczajny (Lyrurus tetrix), krzyżówka (Anas platyrhynchos), dzięcioł duży (Dendrocopos major), kukułka zwyczajna (Cuculus canorus), krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra), drozd obrożny (Turdus torquatus), płochacz halny (Prunella collaris), jarząbek zwyczajny (Bonasa bonasia), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), pluszcz zwyczajny (Cinclus cinclus), kania czarna (Milvus migrans), kania ruda (Milvus milvus), bocian biały (Ciconia ciconia), bocian czarny (Ciconia nigra), ryby: pstrąg potokowy (Salmo trutta). Inne spotykane zwierzęta to dziki (Sus scrofa), wilki (Canis lupus), nietoperze (Chiroptera), żmija zygzakowata (Vipera berus), jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara), salamandra plamista (Salamandra salamandra), ropucha szara (Bufo bufo), żaba trawna (Rana temporaria), żaba wodna (Rana esculenta), wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris), paź królowej (Papilio machaon), rusałka pawik (Inachis io), pasikonik (Tettigonia), trzmiel (Bombus), pająk krzyżak (Araneus).
Piętra powyżej lasów zamieszkują zwierzęta niespotykane w Polsce poza Tatrami. Wśród ssaków są to: świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris), kozica tatrzańska (Rupicapra rupicapra tatrica), której liczebność w XXI wieku systematycznie się zwiększa – 31.10.2012 w całych Tatrach żyło 1096 kozic 31.10.2017 – 1263, a 31.10.2018 – 1431), śnieżnik europejski (polnik tatrzański) (Microtus nivialis mirhanreini), nornik tatrzański (Microtus tatricus). Wśród ptaków: płochacz halny (Prunella collaris), siwerniak (Anthus spinoletta), pomurnik (Tichodroma muraria), orzechówka (Nucifraga caryocatactes).
Klimat
Klimat tatrzański ma wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur w ciągu doby, gwałtowne zmiany, częste zachmurzenia, znaczna liczba dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo utrzymująca się pokrywa śnieżna, silne nasłonecznienie i wiatry wiejące zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych.
Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec. Najwyższa zanotowana temperatura w Zakopanem to +32,8 °C 8 sierpnia 2013 r. Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury (zaburzenia zasady: im wyżej, tym zimniej) oraz śnieżyce w środku lata.
Silne, często huraganowe wiatry zazwyczaj nazywane są halnymi. To uogólnienie jest błędne. Wiejący z kierunku południowego wiatr halny jest odpowiednikiem fenu. Powstaje w sytuacji, gdy na wschód od Tatr rozwija się wyż, a na zachód niż. Nagrzane powietrze po południowej stronie Tatr podnosi się i stopniowo ochładza (ok. 0,6 °C/100 m). Para wodna zawarta w powietrzu skrapla się, a nad grzbietem Tatr powstaje podłużny obłok (widoczny najlepiej nad Giewontem i Czerwonymi Wierchami). Masy powietrza po przejściu grzbietu opadają gwałtownie w kierunku Zakopanego. Temperatura po polskiej stronie Tatr rośnie (ok. 1 °C/100 m) a wiatr wieje gwałtownymi, ciepłymi podmuchami, pomiędzy nimi występują charakterystyczne okresy „ciszy”. Wiatr halny zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy się na ogół opadami deszczu lub śniegu. Najsilniejszy przeszedł w dniach 6–7 maja 1968, wiał z prędkością 288 km/godz. i połamał ok. 500 ha lasu. Ogromne szkody wiatr wyrządził także 19 listopada 2004 w południowej części słowackich Tatr Wysokich. Trzy miliony metrów sześciennych drzewa zostało połamane lub wyrwane z korzeniami, dwie osoby zginęły.
Wiatr halny poprzedza spadek ciśnienia powietrza odczuwany zwłaszcza przez osoby nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali orawskimi.
Najwyższe opady najczęściej notuje się w lipcu, także w lipcu najczęściej występują w Tatrach burze. Średnio na lipiec przypada 10 dni burzowych.
Najwyższa dobowa suma opadów w polskiej części wynosi 300 mm deszczu. Zanotowana została 30 czerwca 1973 na Hali Gąsienicowej.
W Tatrach, podobnie jak w innych wysokich górach, zwłaszcza w wyższych partiach, duże znaczenie ma tzw. opad poziomy, czyli woda osadzająca się w wyniku kondensacji bezpośrednio na powierzchni ziemi, skał, roślin i różnych przedmiotów w postaci rosy, a przede wszystkim w postaci stałej – szadzi i szronu. Trudno jest ocenić ilość opadu poziomego w bilansie wodnym, ale efekty w postaci szreni lub szadzi, pokrywających lodowymi igiełkami drzewa, skałki i budynki są powszechnie znane i podziwiane.
Maksymalna zanotowana grubość pokrywy śnieżnej na szczycie wynosi:
- w Polsce – Kasprowy Wierch: 355 cm (kwiecień 1996),
- na Słowacji – Łomnica: 410 cm (25 marca 2009).
W Tatrach częste są silne zamglenia. W przypadku utrzymywania się mgieł w dolinach przy jednoczesnym nagrzaniu powietrza w wyższych partiach gór można czasem zaobserwować w horyzontalnym położeniu słońca tzw. widmo Brockenu (własny, wyolbrzymiony cień na ekranie mgieł). W przesądach taternickich zaobserwowanie tego zjawiska traktowane bywa jako ostrzeżenie (zwiastun nieszczęścia). Jednak widziane trzykrotnie jest już swoistym „zabezpieczeniem” w dalszych wędrówkach po górach.
Dość często występującym zjawiskiem jest halo.
Tatry – najwyższe pasmo w łańcuchu Karpat, również najwyższe między Alpami a Uralem i Kaukazem. Są częścią Łańcucha Tatrzańskiego, w Centralnych Karpatach Zachodnich.
Wysokogórska część Tatr o glacjalnym charakterze jest unikatowa w skali Polski i zalicza się do najwyższej kategorii pod względem atrakcyjności. Tatry są objęte ochroną przez ustanowienie na ich obszarze polskiego Tatrzańskiego Parku Narodowego i słowackiego Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz przynależności do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery UNESCO. Krainy etnograficzne otaczające Tatry to: Podhale, Spisz, Orawa i Liptów.
Wody
Tatry znajdują się w zlewisku dwóch mórz: Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Wielki Europejski Dział Wodny między nimi biegnie od Szczyrbskiego Jeziora granią Soliska, główną granią odnogi Krywania do Cubryny, stąd na zachód granią główną Tatr aż po szczyt Wołowca, tu odbiega od tej grani i biegnie północną granią Wołowca. Tereny po wschodniej i północnej stronie tego działu to zlewiska Bałtyku (dorzecze Dunajca i Popradu), pozostały obszar to zlewisko Morza Czarnego (dorzecza Orawy i Wagu). Są to główne rzeki mające źródła w Tatrach{.
Tatry mają silnie rozbudowaną sieć wodną. Łączna długość potoków przekracza 300 km. Wypływają w wyciekach, wysiękach, źródłach i wywierzyskach oraz młakach. Mają duży spadek, występują na nich progi, wodospady, kotły eworsyjne, bystrza i baniory. Ich wody są zimne; w lecie ogrzewają się do 10 °C, w zimie następuje zlodzenie części wody w potokach, a woda przepływająca pod lodem ma temperaturę do +1 °C. W rejonach zbudowanych ze skał wapiennych charakterystyczną cechą jest występowanie na potokach ponorów, w których woda często na dużych odcinkach płynie pod powierzchnią terenu. Niektóre doliny (np. Dolina Suchej Wody Gąsienicowej) odwadniane są niezgodnie z rzeźbą terenu – część wody podziemnymi przepływami wypływa w sąsiednich dolinach.
Jeziora Tatr zwane są tradycyjnie stawami. Nazwa ta przyjęła się też w publikacjach naukowych. W Tatrach występuje blisko 200 różnej wielkości stawów, począwszy od największego, Morskiego Oka (34,93 ha), poprzez porównywalnie duży Wielki Staw Polski, do zupełnie maleńkich, jak Zadni Mnichowy Stawek (0,04 ha). Stawy tatrzańskie z kilkoma wyjątkami (Cichy Staw, Mokra Jama) są pochodzenia polodowcowego. Znaczna większość stawów znajduje się na terenie Tatr Wysokich, w Tatrach Zachodnich ich liczba jest znacznie mniejsza (najbardziej znany w Polsce jest Smreczyński Staw). Na Słowacji największymi jeziorami są Wielki Hińczowy Staw i Szczyrbskie Jezioro (po ok. 20 ha).
Świat zwierzęcy
Świat zwierzęcy do granicy lasów przypomina pierwotną faunę niżu. Zwierzynę płową reprezentują takie gatunki jak: sarna europejska (Capreolus capreolus), jeleń szlachetny (Cervus elaphus), niektóre drapieżniki: lis rudy (Vulpes vulpes), borsuk europejski (Meles meles), ryś euroazjatycki (Lynx lynx), żbik europejski (Felis silvestris), gronostaj europejski, niedźwiedź brunatny (Ursus arctos), niektóre gatunki ptaków: puchacz zwyczajny (Bubo bubo), kruk zwyczajny (Corvus corax), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), myszołów zwyczajny (Buteo buteo), jastrząb zwyczajny (Accipiter gentilis), sokół wędrowny (Falco peregrinus), pustułka zwyczajna (Falco tinnunculus), dymówka (Hirundo rustica), głuszec zwyczajny (Tetrao urogallus), cietrzew zwyczajny (Lyrurus tetrix), krzyżówka (Anas platyrhynchos), dzięcioł duży (Dendrocopos major), kukułka zwyczajna (Cuculus canorus), krzyżodziób świerkowy (Loxia curvirostra), drozd obrożny (Turdus torquatus), płochacz halny (Prunella collaris), jarząbek zwyczajny (Bonasa bonasia), orlik krzykliwy (Aquila pomarina), pluszcz zwyczajny (Cinclus cinclus), kania czarna (Milvus migrans), kania ruda (Milvus milvus), bocian biały (Ciconia ciconia), bocian czarny (Ciconia nigra), ryby: pstrąg potokowy (Salmo trutta). Inne spotykane zwierzęta to dziki (Sus scrofa), wilki (Canis lupus), nietoperze (Chiroptera), żmija zygzakowata (Vipera berus), jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara), salamandra plamista (Salamandra salamandra), ropucha szara (Bufo bufo), żaba trawna (Rana temporaria), żaba wodna (Rana esculenta), wiewiórka pospolita (Sciurus vulgaris), paź królowej (Papilio machaon), rusałka pawik (Inachis io), pasikonik (Tettigonia), trzmiel (Bombus), pająk krzyżak (Araneus).
Piętra powyżej lasów zamieszkują zwierzęta niespotykane w Polsce poza Tatrami. Wśród ssaków są to: świstak tatrzański (Marmota marmota latirostris), kozica tatrzańska (Rupicapra rupicapra tatrica), której liczebność w XXI wieku systematycznie się zwiększa – 31.10.2012 w całych Tatrach żyło 1096 kozic 31.10.2017 – 1263, a 31.10.2018 – 1431), śnieżnik europejski (polnik tatrzański) (Microtus nivialis mirhanreini), nornik tatrzański (Microtus tatricus). Wśród ptaków: płochacz halny (Prunella collaris), siwerniak (Anthus spinoletta), pomurnik (Tichodroma muraria), orzechówka (Nucifraga caryocatactes).
Klimat
Klimat tatrzański ma wiele cech wspólnych z klimatem alpejskim. Najważniejsze z nich to niska średnia temperatur w roku, duża zmienność temperatur w ciągu doby, gwałtowne zmiany, częste zachmurzenia, znaczna liczba dni z opadami (w wyższych partiach gór większość opadów ma postać śniegu), zamglenia, długo utrzymująca się pokrywa śnieżna, silne nasłonecznienie i wiatry wiejące zazwyczaj z zachodu oraz z kierunku południowo-zachodniego. Większość zjawisk związana jest z przechodzeniem frontów atmosferycznych.
Zima w Tatrach trwa zazwyczaj od końca listopada do końca marca (w Zakopanem) i od połowy października do początku maja na wysokości Kasprowego Wierchu. Najzimniejszym miesiącem najczęściej jest luty, a najcieplejszym lipiec. Najwyższa zanotowana temperatura w Zakopanem to +32,8 °C 8 sierpnia 2013 r. Charakterystyczne dla klimatu tatrzańskiego są zimowe inwersje temperatury (zaburzenia zasady: im wyżej, tym zimniej) oraz śnieżyce w środku lata.
Silne, często huraganowe wiatry zazwyczaj nazywane są halnymi. To uogólnienie jest błędne. Wiejący z kierunku południowego wiatr halny jest odpowiednikiem fenu. Powstaje w sytuacji, gdy na wschód od Tatr rozwija się wyż, a na zachód niż. Nagrzane powietrze po południowej stronie Tatr podnosi się i stopniowo ochładza (ok. 0,6 °C/100 m). Para wodna zawarta w powietrzu skrapla się, a nad grzbietem Tatr powstaje podłużny obłok (widoczny najlepiej nad Giewontem i Czerwonymi Wierchami). Masy powietrza po przejściu grzbietu opadają gwałtownie w kierunku Zakopanego. Temperatura po polskiej stronie Tatr rośnie (ok. 1 °C/100 m) a wiatr wieje gwałtownymi, ciepłymi podmuchami, pomiędzy nimi występują charakterystyczne okresy „ciszy”. Wiatr halny zazwyczaj pojawia się wiosną lub jesienią, trwa od kilku godzin do kilku dni. Kończy się na ogół opadami deszczu lub śniegu. Najsilniejszy przeszedł w dniach 6–7 maja 1968, wiał z prędkością 288 km/godz. i połamał ok. 500 ha lasu. Ogromne szkody wiatr wyrządził także 19 listopada 2004 w południowej części słowackich Tatr Wysokich. Trzy miliony metrów sześciennych drzewa zostało połamane lub wyrwane z korzeniami, dwie osoby zginęły.
Wiatr halny poprzedza spadek ciśnienia powietrza odczuwany zwłaszcza przez osoby nadpobudliwe oraz cierpiące na choroby serca i krążenia. Zimne, porywiste wiatry wiejące z kierunków zachodnich nazywane są przez górali orawskimi.
Najwyższe opady najczęściej notuje się w lipcu, także w lipcu najczęściej występują w Tatrach burze. Średnio na lipiec przypada 10 dni burzowych.
Najwyższa dobowa suma opadów w polskiej części wynosi 300 mm deszczu. Zanotowana została 30 czerwca 1973 na Hali Gąsienicowej.
W Tatrach, podobnie jak w innych wysokich górach, zwłaszcza w wyższych partiach, duże znaczenie ma tzw. opad poziomy, czyli woda osadzająca się w wyniku kondensacji bezpośrednio na powierzchni ziemi, skał, roślin i różnych przedmiotów w postaci rosy, a przede wszystkim w postaci stałej – szadzi i szronu. Trudno jest ocenić ilość opadu poziomego w bilansie wodnym, ale efekty w postaci szreni lub szadzi, pokrywających lodowymi igiełkami drzewa, skałki i budynki są powszechnie znane i podziwiane.
Maksymalna zanotowana grubość pokrywy śnieżnej na szczycie wynosi:
- w Polsce – Kasprowy Wierch: 355 cm (kwiecień 1996),
- na Słowacji – Łomnica: 410 cm (25 marca 2009).
W Tatrach częste są silne zamglenia. W przypadku utrzymywania się mgieł w dolinach przy jednoczesnym nagrzaniu powietrza w wyższych partiach gór można czasem zaobserwować w horyzontalnym położeniu słońca tzw. widmo Brockenu (własny, wyolbrzymiony cień na ekranie mgieł). W przesądach taternickich zaobserwowanie tego zjawiska traktowane bywa jako ostrzeżenie (zwiastun nieszczęścia). Jednak widziane trzykrotnie jest już swoistym „zabezpieczeniem” w dalszych wędrówkach po górach.
Dość często występującym zjawiskiem jest halo.
