Orzeł przedni, zys (Aquila chrysaetos) – gatunek dużego ptaka szponiastego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae), zamieszkujący północną Afrykę, Azję, Amerykę Północną oraz Europę.
To jeden z najbardziej majestatycznych gatunków szponiastych. Upierzenie u osobników dorosłych całkowicie brązowe. Dziób żółty, czarno zakończony. Samice są większe od samców.
To najsilniejszy europejski orzeł. Poluje głównie na małej i średniej wielkości ssaki i ptaki, żywi się także padliną. Lokalnie wyspecjalizowany w polowaniu na konkretne ofiary. Pomimo mniejszych rozmiarów, w walce zwykle pokonuje większego od siebie bielika zwyczajnego.
Gniazduje na niedostępnych półkach skalnych w górach oraz na drzewach na nizinach. W Polsce wokół takich miejsc należy wyznaczać strefę ochronną, ponieważ niepokojenie podczas lęgów stanowi poważne zagrożenie dla tego gatunku. Zazwyczaj przeżywa tylko jedno, starsze pisklę.
W locie osiąga prędkość do 160 km/h, choć zwykle lata z prędkością znacznie mniejszą, średnio 48 km/h. W nurkowaniu z dużej wysokości osiąga prędkość do 320 km/h.
Dz
DzienneMi
MięsożerneNa
NadrzewneLa
Latające ptakiZw
Zwierzęta oswojoneLą
LądoweZw
Zwierzęta drapieżneTe
TerytorialneJa
JajorodneZw
Zwierzęta szybująceSt
StadneZw
Zwierzęta monogamiiSa
SamotneCz
Częściowy migrantG
zacznij od...Ar
ArystokraciSz
Szybkie zwierzętaBardzo duży ptak, nieco mniejszy od mniej smukłego i lekkiego bielika. Samica znacznie większa, ale obie płci ubarwione identycznie. Rozpoznanie samca według wielkości jest możliwe jedynie poprzez bezpośrednie porównanie ptaków. Niezależnie od szaty u osobników dorosłych grzbiet brunatny, głowa i kark jaśniejsze o złotawym odcieniu. Spód jaśniejszy. Lotki i końce sterówek czarne, nasada długiego, zaokrąglonego ogona szara. Nogi żółte, mocno umięśnione. Dziób czarny, zakrzywiony, przystosowany do łapania ciężkich zwierząt. Pomagają też w tym silne mięśnie nóg i pazury ostrzejsze od pazurów kota. Skrzydła długie i szerokie, w locie ślizgowym i podczas krążenia lekko uniesione do góry na kształt płytkiego V, na końcach widoczne długie, palczasto rozłożone lotki. Osobniki młodociane są wyraźnie ciemniejsze, z dużymi białymi, szerokimi plamami na skrzydłach i ogonie (u nasady do 2/3 długości). Ta biel widoczna jest u nich zarówno z wierzchu, jak i spodu. Dorosłe upierzenie zyskują po 5 latach.
Osiąga dwa razy większe wymiary od myszołowa.
2,8–4,5 kg (samiec); 3,8–6,7 kg (samica)
Zamieszkuje większość Azji po wschodnią Japonię i Koreę, z wyjątkiem Himalajów, pustyni Gobi, wybrzeży morza Południowochińskiego i Wschodniochińskiego, Zatoki Bengalskiej oraz niewielkiego fragmentu na północ od Morza Kaspijskiego. Odosobnione stanowiska w Arabii Saudyjskiej. Znacząca populacja w Ameryce Północnej, z wyjątkiem tundry oraz południa tego kontynentu. W Afryce jego zasięg kończy się na Saharze. W Europie dawniej rozpowszechniony. Współcześnie wśród szacowanej populacji europejskiej złożonej z 5000–7200 par lęgowych większość pochodzi z Hiszpanii, a z 500–650 par środkowoeuropejskich większość zamieszkuje Alpy.
W Polsce dawniej rozpowszechniony, obecnie skrajnie nieliczny ptak lęgowy (28–34 pary w latach 2013–2018). Występuje głównie w Karpatach – przede wszystkim w Tatrach, Pieninach, Beskidzie Niskim i Sądeckim i Bieszczadach. Ocenia się, że znajduje się tu ponad 80% krajowej populacji (większość jednak w Karpatach Wschodnich). Kilka gniazd znajduje się również na nizinach – na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego i na Pomorzu. Jesienią i zimą spotykane osobniki pochodzą często z północy Europy, to osobniki młodociane, które można spotkać w całym kraju. Stąd też wynika większa liczba obserwacji w tym sezonie. Do tak silnego spadku liczebności tych ptaków przyczyniła się bezpośrednia presja ze strony człowieka.
Zasiedla gęste lasy z dużym udziałem jodły i góry, rzadko odwiedzane przez człowieka. W górach z półkami skalnymi i innymi wysoko położonymi punktami do obserwacji terenu lub na założenie gniazda. Na nizinach często wybiera lasy bagienne, w sąsiedztwie terenów dogodnych do polowania, np. pastwisk i łąk.
Najczęściej widuje się je pojedynczo lub w parach, a tam, gdzie gniazdują, są spotykane przez cały rok. Poza okresem lęgowym prowadzą one bowiem osiadły tryb życia i rzadko przemierzają większe odległości. Zwykle robią to osobniki młodociane. Orły przednie są płochliwe wobec człowieka.
Na wolności orły przednie mogą przeżyć ponad 20 lat, a najstarszy zaobrączkowany osobnik przeżył 32 lata. W niewoli ptaki te żyją znacznie dłużej – nawet 40 lat.
Orły przednie są drapieżnikami. Polują głównie na małej i średniej wielkości ssaki, np. zające bielaki, kuny, koty domowe oddalone od ludzkich siedzib, susły czy świstaki. Są w stanie zapolować na lisa, owcę czy młodą kozicę północną. Udokumentowano nawet zabicie tak dużej ofiary jak jeleń wschodni. Poza tym polują także na mniejszą zdobycz – gryzonie, gady (w tym niektóre gatunki węży), płazy i ptaki, w tym kruki, dzikie kaczki, głuszce, a wyjątkowo chwytają ryby i owady.
Zdobyczy wypatrują, siedząc na półce skalnej lub drzewie albo szybując i krążąc na niewielkiej wysokości (czasem jednak do 100 m). Mogą ją wypatrzeć z odległości nawet kilku kilometrów. Następnie w błyskawicznym locie składają skrzydła i chwytają ofiarę znajdującą się na ziemi szponami. Mogą tak nawet zmiażdżyć jej czaszkę. Czasem zdobycz łapią w powietrzu, choć głównie startujące ptaki w powietrzu, bez ich dłuższego ścigania. Nie pogardzą padliną, najczęściej jelenia i zwierząt domowych, jak owcy i konia (normalnie są zbyt duże, aby stać się ich ofiarami). Skuteczność polowań zwiększa współpraca parami, choć nigdy nie gromadzą się w większej ilości na danym obszarze.
Każdego dnia orzeł przedni zjada około 250–300 g pożywienia.
Sokolnicy potrafią tak wyszkolić orła przedniego, by ten był skutecznym zagrożeniem dla wilka.
Wyprowadza jeden lęg w roku, na przełomie marca i kwietnia. Kojarzące się monogamiczne pary pozostają sobie wierne przez wiele lat, nawet do śmierci jednego z partnerów. Terytoria lęgowe sięgają 50–100 km². Po złączeniu w parę ptaki manifestują zajęty rewir przez wykonywanie lotów godowych.
Bardzo duże, budowane na półce skalnej w granicach występowania drzew lub w koronie wysokiego drzewa. Ulokowane na niedostępnych, odludnych, otwartych terenach w górach lub w bagiennych dolinach rzecznych oraz rozległych lasach ze starodrzewami na nizinach. Może mieć ono średnicę nawet 1,4 m. Budulcem są gałęzie i patyki, a wyścielenie stanowi trawa, wrzos, liście i sierść. Część gniazd jest rozbudowywana i wykorzystywana przez wiele sezonów, przez co z czasem osiągają pokaźne rozmiary dochodzące do średnicy i wysokości 2 m. W obrębie swojego rewiru para miewa nawet kilka gniazd, po to by co roku odbywać lęgi w innym.
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając dwa żółtawe jaja z ciemnym nakrapianiem w marcu lub kwietniu. Jaja wysiadywane są przez okres około 42–45 dni głównie przez samicę. W tym czasie sama musi sobie zwykle szukać pożywienia, co zmusza ją do pozostawiania jaj bez opieki. Samce jedynie rzadko skłonne są do zastępowania partnerki w gnieździe lub przynoszenia im pokarmu. Młode wykluwają się w odstępach czasów równych różnicom w znoszeniu jaj. Zwykle tylko jedno z nich przeżywa i jest to przeważnie to, które pierwsze wykluje się z jaja. Zaczyna bowiem samo eliminować swoje młodsze rodzeństwo lub przechwytując cały pokarm. Pierwszy miesiąc życia schodzi potomstwu na dokarmianiu przez rodziców kawałkami pokarmu wprost do dzioba. Potem młode same sobie radzą z podawanymi im kawałkami ofiar. Pisklęta opuszczają gniazdo po niemal 3 miesiącach i koczują po okolicy, nadal będąc dokarmianymi. W 10–12 tygodniu od wyklucia są już zdolne do lotu. Pełną samodzielnością wykazują się jednak po upływie kolejnych 3 miesięcy. Po raz pierwszy do swoich lęgów przystępują w wieku 4–5 lat.
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje orła przedniego za gatunek najmniejszej troski (LC – least concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji szacuje się na 100–200 tysięcy dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznaje się za stabilny.
W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej. Wokół gniazd orłów przednich obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 200 m, a okresowo (od 1.01 do 15.08) – w promieniu do 500 m od gniazda. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek zagrożony (EN – endangered). Czynnikami, które zagrażają tym orłom szczególnie jest zarastanie terenów otwartych pełniących role ich żerowisk, niepokojenie ptaków w czasie lęgów i prześladowania ze strony człowieka.
