Dzięcioł białogłowy (Leuconotopicus albolarvatus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny dzięciołowatych (Picidae). Występuje w lasach iglastych w górach zachodniej Ameryki Północnej, od Kolumbii Brytyjskiej do Kalifornii. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Długość ciała dzięciołów białogłowych wynosi około 21–23 cm, masa ciała – 53–68 g; są to przeciętne rozmiary jak na dzięcioła. Przedstawicieli tego gatunku wyróżnia unikatowy wzór upierzenia, z dominującą czernią oraz białą głową i gardłem, a także plamą na lotkach. Wymiary szczegółowe wraz z liczbą zmierzonych osobników przedstawiono w poniższej tabeli.
U osobników dorosłych występuje tylko jedna szata ostateczna, w której prezentują się cały rok. Upierzenie w większości jest czarne, łącznie z ogonem. Przód głowy, gardło i ciemię mają barwę białą; u samców na potylicy znajduje się jeszcze niewielka czerwona plama. Na chorągiewkach zewnętrznych lotek od P1 do P8 znajdują się białe pola, które na złożonym skrzydle łączą się w jedną plamę; na rozłożonym skrzydle uwidacznia się również biel na chorągiewkach wewnętrznych. U osobników młodocianych czerń upierzenia jest bardziej matowa, a biała plama na lotkach – nieregularna; ich ciemię zdobi czerwona plama zmiennego kształtu. Ze względu na wyjątkowy wzór upierzenia nie ma ryzyka pomyłki w identyfikacji.
Przedstawiciele L. a. gravirostris wyróżniają się nieco dłuższym ogonem i większym dziobem. Ten wydaje się być adaptacją do żerowania na szyszkach sosen Coultera (Pinus coulteri), które są większe od szyszek sosen najchętniej wybieranych przez osobniki podgatunku nominatywnego. Szczegóły znajdują się w sekcji Pożywienie.
Zasięg występowania dzięcioła białogłowego obejmuje tereny górskie zachodniej Ameryki Północnej, a według szacunków BirdLife International zajmuje powierzchnię około 883 tysięcy km². Obszar rzeczywistego występowania jest jednak mniejszy od ukazywanego na mapach, również obrazujących zasięg nieco dokładniej, co wynika ze skomplikowanej topografii terenu i porozrzucania połaci dogodnego środowiska życia w jego obrębie.
Większość zasięgu zajmują dzięcioły białogłowe podgatunku nominatywnego. Występują od gór południowo-zachodniej Kanady (południowo-środkowa Kolumbia Brytyjska) po zachodnie USA – od wschodniego Waszyngtonu i zachodniego Idaho na południe po południowo-środkową Kalifornię. W Idaho zamieszkują tereny na zachód od południka 115°W. Dalej na południe ich zasięg sięga północno-wschodniego, środkowego i środkowo-południowego Oregonu; tutaj, podobnie jak w Waszyngtonie, w Górach Kaskadowych dzięcioły białogłowe zasiedlają głównie wschodnie stoki. Stamtąd na południe zasięg ich występowania zajmuje poszczególne pasma Gór Nadbrzeżnych, a dociera najdalej do hrabstwa Colusa. Dalej w głąb lądu ciągnie się przez Sierra Nevada oraz na wschód do zachodnich rubieży Nevady, w okolice jeziora Tahoe.
Przedstawiciele L. a. gravirostris zamieszkują góry południowo-zachodniej Kalifornii od gór San Gabriel i San Bernardino po Laguna Mountains. Granica zasięgu występowania tego i nominatywnego podgatunku leży w Transverse Ranges. Na Mount Pinos występuje prawdopodobnie mieszana populacja; tamtejsze osobniki przypisywano do obydwu podgatunków. Najdalej wysunięte na południe miejsca występowania L. a. gravirostris znajdują się w hrabstwie San Diego. Co najmniej do 2020 dzięciołów białogłowych nie stwierdzono w Kalifornii Dolnej.
O zamieszkujących najbardziej na północy populacjach ze środkowo-południowej Kolumbii Brytyjskiej nie było wiadomo co najmniej do 1890, a więcej doniesień zaczęło pojawiać się dopiero w 2. połowie XX wieku. Po raz pierwszy o gniazdowaniu w Kanadzie poinformowano w 1969. Jest to raczej spowodowane coraz większą wiedzą o dzięciołach białogłowych i poszerzaniem obszaru badań, a nie zajmowaniem przez dzięcioły nowych terenów. Ich zasięg w Kanadzie sięga jedynie około 100 km na północ od granicy z USA. Tereny lęgowe znajdują się na najbardziej wysuniętej na południe części Wyżyn Wewnętrznych – Okanagan-Thompson Plateau (na południe od rzeki Thompson), gdzie na północy docierają po Naramata. W takiej formie ich rozmieszczenie było znane już w 1990 i co najmniej do 2015 nie ustalono nowych miejsc gniazdowania.
Dzięcioły białogłowe prowadzą osiadły tryb życia. Poza obszarami siedlisk gniazdowania pojawiają się głównie od sierpnia do kwietnia. Prawdopodobnie większość tych obserwacji dotyczy osobników młodych, których przemieszczanie się ma charakter dyspersji polęgowej. Poza tym dzięcioły białogłowe zazwyczaj nie poruszają się poza typowym dla nich środowiskiem lub przyległymi terenami na mniejszych wysokościach. Przyczyny sporadycznego przenoszenia się na inne tereny nie są jasne i nie da się ich w pełni wyjaśnić na przykład niedoborami pokarmu lub szczególnie wysokim sukcesem lęgowym. W Waszyngtonie prowadzono badania nad terytoriami dzięciołów białogłowych zarówno w okresie lęgowym (terytoria lęgowe w obrębie areału osobniczego), jak i poza nim (sam areał osobniczy). Ptaki okazały się trzymać swoich całorocznych terytoriów nawet w latach, kiedy wystąpił wyjątkowy nieurodzaj wśród sosen żółtych. Stosunkowo mała dostępność pożywienia wydaje się więc nie być wystarczającym powodem do opuszczenia dotychczasowego terytorium.
Dzięcioły białogłowe przebywają pojedynczo, parami lub w grupach rodzinnych; nie są towarzyskie zarówno wobec przedstawicieli swojego gatunku, jak i innych ptaków. Żerujący partnerzy zazwyczaj przebywają w odległości około 3–5 m (czasami do 1 m) od siebie. Obce sobie osobniki zwykle dzieli znacznie większy dystans. Niesamodzielne jeszcze młode dzięcioły białogłowe trzymają się bardzo blisko rodziców, często nie odstępując ich na dalej niż metr; za każdym podąża od 1 do 3 młodych. Głośno ich nawołują, czasami zajmując po nich miejsce żerowania. Dorosłe osobniki spędzają około 70% dnia na żerowaniu; 10% zajmuje im przelatywanie z miejsca na miejsce, 6% – odpoczynek, 5% – pielęgnacja upierzenia, 2,3% – bębnienie i nawoływanie. Zwyczaje młodych osobników dokładniej badano na 83 dzięciołach zaopatrzonych w nadajniki. Zarówno rano (między 5 a 12), jak i wczesnym popołudniem (między 12 a 16) większość czasu spędzają na żebraniu o pokarm (odpowiednio 51% i 44% czasu obserwacji) oraz na odpoczynku i pielęgnacji upierzenia (odpowiednio 16% i 14% czasu).
Dzięcioły białogłowe żerują przede wszystkim na pniach i konarach drzew iglastych oraz w kępkach igieł i na szyszkach. Rzadziej korzystają z drzew liściastych, między innymi dębów (Quercus), topoli osikowych (Populus tremuloides) i kalifornijskich (P. trichocarpa). Szczególne znaczenie miejscowo lub okresowo mają szyszki czterech gatunków sosen, żółtej, Jeffreya, Lamberta i Coultera.
Dzięcioły białogłowe wykazują dużą plastyczność zarówno pod względem zmiany składu pożywienia, jak i sposobu jego zdobywania w ciągu roku. Dawniej wyniki badań opartych na samej obserwacji wskazywały, że dzięcioły te żerują głównie na szyszkach i pniach dużych (pierśnica powyżej 68 cm) sosen w starodrzewiu. Nie przyglądano się jednak szczególnie wyborowi siedlisk. Dzięki badaniom z użyciem telemetrii ustalono, że do żerowania wykorzystują ponad 10 rodzajów podłoży i te preferowane są różne w poszczególnych porach roku. Podczas okresu lęgowego stosunkowo często żerują na martwym drewnie i wśród igliwia jodeł, a w okresie opierzania się młodych i po nim – na pniach i wśród igliwia sosen.
Dzięcioły białogłowe żywią się stawonogami oraz materią roślinną: nasionami szyszek i żywicą, na której żerujące osobniki widywano w Waszyngtonie, Oregonie i Kalifornii. Chętnie korzystają z wywieszanego przy karmnikach łoju. Rzadko są widywane też przy karmnikach przeznaczonych dla kolibrów. Z dorosłych owadów w diecie dzięcioła białogłowego odnotowywano między innymi: mrówkowate (w tym Camponotus i Formica), chrząszcze (Coleoptera; w tym prawdopodobnie Dendroctonus ponderosae), termity (Isoptera), czerwce (Sternorrhyncha), pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera). Zjadają również larwy, w tym żerujące w drewnie larwy chrząszczy oraz gąsienice Neophasia menapia (bielinkowate) i Choristoneura (zwójkowate).
Szczególnie chętnie zjadane przez dzięcioły białogłowe są nasiona sosen: żółtej (P. ponderosa), Jeffreya (P. jeffreyi), Lamberta (P. lambertiana) i Coultera (P. coulteri). Prócz tego w ich diecie znajdują się nasiona sosny sękatej (P. attenuata) i jodły kalifornijskiej (Abies concolor). Sosny Coultera wyróżniają się najcięższymi szyszkami, których łuski wieńczą podobne do kolców wyrostki długości 2,5–3,0 cm. Daje to nasionom skuteczne zabezpieczenie przed dzięciołami o mniejszych dziobach. W obrębie zasięgu podgatunku nominatywnego sosny Coultera nie występują. Być może do powstania podgatunku L. a. gravirostris przyczynił się właśnie dobór naturalny w kierunku większego dzioba. Rozpowszechnienie tej cechy w wybranej populacji dzięciołów białogłowych zagwarantowało im możliwość łatwego dostępu do preferowanego źródła pożywienia. Halvorson (1986) podsumowując wyniki dotychczasowych badań stwierdził, że dzięcioły białogłowe na tle innych dzięciołów żywiących się nasionami sosen wydają się być nimi najbardziej zainteresowane.
Skład ilościowy pokarmu zależy między innymi od miejsca występowania, pory roku i płci oraz ich połączenia. Przykładowo Morrison i inni (1987) odnotowali zmianę najchętniej wybieranych do żerowania gatunków drzew latem i zimą u ptaków kilku gatunków, w tym L. albolarvatus. W zimie chętniej wykorzystywały cedrzyńce kalifornijskie (Calocedrus decurrens). Prawdopodobnie ich uwagę zwracały czerwce Xylococculus macrocarpae, które licznie występowały pod luźną i tworzącą wyraźne płaty korą cedrzyńców. Otvos i Stark (1985) sprawdzili zawartość żołądków 44 dzięciołów białogłowych (25 samców i 19 samic). Ich badania były skupione na stawonogach w pożywieniu ptaków kilku gatunków z lasów Sierra Nevada w Kalifornii, a materiał zbierano na przestrzeni kilku lat i w różnych miesiącach (bez określonego schematu). Rodzaje pokarmu roślinnego nie były szczegółowo wymienione; wiadomo, że materia roślinna objętościowo stanowiła 25,8% treści żołądka u samców i 14,8% u samic. Wśród niej znalazły się nasiona sosny żółtej (odpowiednio 13,6% i 7,9% treści żołądka), jednak w skład pożywienia wchodziły tylko jesienią. Większość stawonogów stanowiły kolejno (w nawiasie podano odsetek objętości pożywienia u samców i samic): chrząszcze (23,0%/25,8%); pluskwiaki równoskrzydłe (16,9%/23,1%), głównie misecznikowate (Coccidae), prócz tego mszycowate (Aphididae); błonkoskrzydłe (14,8%/10,7%); pajęczaki (4,2%/6,8%).
Przystępujące po raz pierwszy do lęgów dzięcioły białogłowe są w stanie znaleźć partnera w ciągu 1–2 tygodni. Bębnienie, nawoływanie i kontakty samców z samicami stają się intensywniejsze jeszcze wczesną wiosną – od lutego do marca. W Waszyngtonie obserwowano samce starające się o uwagę samic już na początku stycznia. Dzięki badaniom na zaopatrzonych w kolorowe obrączki dzięciołach wiadomo, że niektóre pary spędzają ze sobą również zimę, jednak brakuje informacji o powszechności długotrwałych relacji. Wykuwanie dziupli w Waszyngtonie obserwowano najwcześniej 22 kwietnia, a w Oregonie – 1 maja; u kalifornijskiego L. a. gravirostris dziuple wykuwane są w kwietniu i na początku maja. W ciągu roku dzięcioły białogłowe wyprowadzają jeden lęg, jednak w razie niepowodzenia mogą podjąć liczne próby przystąpienia do lęgów zastępczych. Przeważnie wykuwają wówczas nową dziuplę.
W Kolumbii Brytyjskiej prawdopodobnie zniesienia przypadają mniej więcej na okres od 15 maja do 15 czerwca. W stanie Waszyngton rozpoczęcie lęgu obserwowano najwcześniej 12 maja, a najpóźniej – 24 czerwca (był to lęg zastępczy); przeciętnym momentem inicjacji lęgu był 28 maja (n=63). W środkowym Oregonie jaja znajdowano od 30 maja do 25 czerwca. W hrabstwie San Diego, przez które przebiega południowa granica zasięgu występowania dzięciołów białogłowych, widywano dorosłe osobniki znoszące pokarm dla młodych między 25 maja a 16 lipca. Okres składania jaj trwa tam więc co najmniej od połowy maja do początku czerwca. Mieści się w przedziale czasowym od 24 kwietnia do 16 czerwca, w jakim Bent (1939) odnalazł w Kalifornii 53 zniesienia.
Przynajmniej do 2020 nie opisano przebiegu wyboru miejsca na gniazdo. Te znajduje się zazwyczaj w dziupli martwego lub zamierającego drzewa iglastego. Wyniki badań wskazują, że dzięcioły białogłowe mogą wymagać znacznie spróchniałego wnętrza pnia, by zdecydować się wykorzystać go na dziuplę. Nie jest to jednak łatwe do ustalenia (przynajmniej dla ludzi) tylko na podstawie zewnętrznych cech pnia. Na tle innych dziuplaków dzięcioły białogłowe wyróżniają się regularnym wykorzystywaniem powalonych pni oraz części pnia zostających w ziemi po wycince.
Dziuple dzięciołów białogłowych bywają wykuwane dosyć nisko nad podłożem. Czasami wejścia do nich są ku niemu zwrócone, mogą bowiem znajdować się na spodzie powalonej lub przechylonej kłody. W poniższej tabeli przedstawiono typowe położenie dziupli w różnych częściach zasięgu; wybrane zostały badania uwzględniające co najmniej kilkadziesiąt dziupli.
Dzięcioły białogłowe badane we wschodnich Górach Kaskadowych okazały się najchętniej wybierać na dziuplę mocno spróchniałe pnie z ułamanymi czubkami. Takie same preferencje wykazywały dzięcioły dwóch innych gatunków – dzięcioł włochaty i różowoszyi (Colaptes auratus). Porównywano wyniki dla dziupli w miejscach poddanych kontrolowanemu wypalaniu i w nienaruszonej części lasu. Przeciętna pierśnica wybranych na dziuplę drzew wynosiła odpowiednio około 43 cm i 38 cm, a średnia wysokość drzewa – blisko 13,5 m na obszarach poddanych wypalaniu i 8,5 m na nienaruszonych. U dwóch pozostałych gatunków zależność była odwrotna, w nienaruszonej części lasu wybierały na dziuplę wyższe lub nieznacznie wyższe drzewa. Taka sama zależność występowała u nich w przypadku wysokości dziupli nad podłożem, podczas gdy u dzięciołów białogłowych średnia wysokość w obydwu typach lasów była zbliżona.
12 dziupli z Sierra Nevada w Kalifornii miało średnio 21 cm głębokości i 13 cm średnicy wewnętrznej, a otwór wejściowy – 46 mm. Przeciętne wymiary dziupli z dwóch miejsc w środkowym Oregonie (nie podano ich liczby): otwór wejściowy – 50 na 48 mm i 48 na 45 mm; głębokość – 20 cm i 25 cm; średnica wewnętrzna – 10,1 cm i 9,2 cm.
W zniesieniu znajduje się od 3 do 7 jaj; zwykle dzięcioły białogłowe składają ich 4, często – 5. 97 zniesień w zbiorach WFVZ składało się średnio z 4,28 jaja; 43 (44%) zawierały 4 jaja, a 35 (36%) – 5 jaj. Ogółem było to od 2 do 9 jaj, przy czym tylko pojedyncze zniesienia zawierały ich ponad 6 i mogą być efektem składania jaj do jednej dziupli przez dwie samice. Średnia wielkość zniesienia dla 51 gniazd z Gór Kaskadowych (Waszyngton) wyniosła 3,9 jaja; zniesienia zawierały ich od 2 do 5. Skorupa ma kształt od owalnego po niemal eliptyczny i czysto białą barwę; powierzchnia może wykazywać umiarkowany połysk lub nieco większy. Często zostaje zabarwiona przez brudne upierzenie wysiadującego ptaka. Masa świeżo zniesionego jaja to około 4,4 g, co stanowi blisko 6,9% masy ciała samicy.
Wymiary szczegółowe podane przez Benta (1939), zaokrąglone do 0,1 mm:
Wymiary szczegółowe jaj ze zbiorów WFVZ, zaokrąglone do 0,1 mm:
Dzięcioły białogłowe zaczynają z uwagą zajmować się dziuplą już od złożenia pierwszego jaja, lecz nie wiadomo, od którego rozpoczyna się wysiadywanie. W przypadku lepiej zbadanych przedstawicieli Leuconotopicus zazwyczaj zaczyna się po zniesieniu ostatniego lub przedostatniego jaja. Czasami przed rozpoczęciem wysiadywania samce, rzadziej samice, są widywane w środku dziupli siedzące tuż pod otworem wejściowym, prawdopodobnie strzegąc jaj przed drapieżnikami lub samej dziupli przed dziuplakami wtórnymi, jak błękitniki Sialia i strzyżyki śpiewne (Troglodytes aedon). Pojedyncza plama lęgowa występuje u osobników obydwu płci. Obecna może być jeszcze co najmniej do połowy lipca (Oregon), odrastanie piór na brzuchu odnotowywano od 30 czerwca do 13 lipca.
Wysiadywanie trwa od 11 do 14 dni. Stosunek czasu wysiadywania do czasu potrzebnego na opierzenie się młodych jest jednym z niższych w rodzaju Leuconotopicus (<2). Wysiadują obydwa ptaki z pary – samiec w nocy, oboje partnerzy za dnia. W okresie wysiadywania utrzymują ze sobą bliski kontakt. Siedzący na jajach osobnik bębni zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz dziupli. Często zmienia ułożenie ciała i dziobie ściany dziupli. Samiec z samicą zmieniają się co około 45–60 minut. Jedno z nich podlatuje wówczas na konar obok dziupli lub sam pień, w którym ta się znajduje; partner odpowiada mu odpowiednim głosem ze środka, po czym ten drugi podlatuje do wejścia dziupli i wchodzi do niej po wylocie tego pierwszego. Wypłoszony z dziupli dzięcioł białogłowy często wraca do wysiadywania już w ciągu 3 minut.
Kozma i Kroll (2012) nie podali procentowego sukcesu klucia, jednak z 41 lęgów nie wykluło się średnio 0,6 jaja na zniesienie (ogółem od 0 do 2), natomiast jego średnia wielkość wynosiła 3,9 jaja (dla większej próby, n=51). Gdyby w tej większej próbie odsetek niewyklutych jaj był taki sam, sukces klucia wynosiłby około 85%. Prawdopodobieństwo, że z jaja wykluje się młode, które dożyje opuszczenia dziupli, wynosiło 50% (najmniej z trzech badanych gatunków; u pozostałych dwóch to 57% i 58%). Kozma (2009) uzyskał podobny wynik – 55%, podobnie też był on większy u drugiego z badanych gatunków (dzięcioła włochatego) – 71%.
W poniższej tabeli przedstawiono sukces lęgowy mierzony w odsetku gniazd z sukcesem lub produkcję młodych w badaniach z różnych części zasięgu.
Lorenz i inni (2015) nie podali odsetka gniazd z sukcesem lęgowym w ogóle, jednak wiadomo, że 71% osobników odchowało 2 lub więcej młodych. Według ich oceny sukces lęgowy w badanej populacji dzięciołów byłby wystarczający do utrzymania jej liczebności tylko wtedy, gdy roczna przeżywalność dorosłych dzięciołów białogłowych wynosiłaby co najmniej 93%. U Kozmy i Krolla (2012) przeżywalność piskląt wynosiła około 85%; opierzenia nie dożyło średnio 0,6 młodego na lęg (n=42), ogółem od 0 do 2.
PSR (period suvival rate) dla lęgu, określający prawdopodobieństwo przetrwania przez niego danego okresu (w tym przypadku: składania jaj + wysiadywania + odchowu młodych do opuszczenia dziupli), w różnych badaniach wynosił: Kozma i Kroll (2012) – 70% (n=55); Wightman (2010) – 76%, czyli wyższy niż w środkowym Oregonie (lasy bez kontrolowanych pożarów), gdzie było to 39,3–60,8% (39% u Hollenbecka i innych (2011) dla próby 382 gniazd).
Wśród czynników korelujących z niższym sukcesem lęgowym odnotowano między innymi gęstsze zakrzewienia.
IUCN uznaje dzięcioła białogłowego za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2021). W 2019 organizacja Partners in Flight szacowała liczebność populacji lęgowej na 240 tysięcy osobników. BirdLife International uznaje trend liczebności populacji za stabilny, za czym przemawiają wyniki wieloletniego monitoringu populacji (w przypadku części gatunków takowych brakuje i wówczas trend uznawany jest za prawdopodobnie stabilny). W 2007 został tak oceniony dla minionych 40 lat. Jednak według danych z North American Breeding Bird Survey, liczebność populacji pomiędzy 1968 a 2015 wzrosła o 77% (średnio około 1,1% rocznie).
