Żarłacz czarnopłetwy (Carcharhinus limbatus) – gatunek dużej drapieżnej ryby chrzęstoszkieletowej z rodziny żarłaczowatych (Carcharhinidae). Występuje w tropikalnych wodach wszystkich oceanów. Najczęściej spotykany w pobliżu mulistych zatok, lagun, raf koralowych, estuariów oraz zalewisk namorzynowych. Zamieszkuje wody o głębokości zwykle nie przekraczającej 30 metrów, wzdłuż górnych krawędzi szelfów kontynentalnych, choć potrafi zejść na większą głębokość. Posiada wrzecionowaty korpus oraz wydłużoną, wąską głowę, o ostro zakończonym pysku ze stosunkowo dużym otworem gębowym. Cechą charakterystyczną tego gatunku są zęby o stosunkowo wąskich trzonach oraz ciemniejsze końcówki płetw (z wyjątkiem płetwy odbytowej). Osiąga maksymalnie 2,6 m przy wadze niemal 123 kg, choć zwykle dorosłe osobniki mierzą około 1,5 m długości.
Podobnie jak inne żarłaczowate, jest żyworodny. Kopulacja odbywa się za pomocną pterygopodium, narządu płciowego samca. Samica rodzi od 1 do 10 młodych (zwykle 4-7) co dwa lata. Ciąża trwa 10-12 miesięcy. Żarłacze czarnopłetwe mogą rozmnażać się za pomocą partenogenezy oraz krzyżować się z C. tilstoni. Dieta żarłacza czarnopłetwego składa się głównie z wszelkiego rodzaju ryb kostnoszkieletowych, w mniejszym stopniu ryb chrzęstnoszkieletowych, głowonogów i skorupiaków. Rekin ten pływa najczęściej w dużych skupiskach (z wyjątkiem ciężarnych samic). Zwykle nieśmiałe i płochliwe, lecz w obecności pokarmu mogą stać się agresywne, co w połączeniu z ich wielkością oraz szybkością może stanowić realne zagrożenie dla ludzi. Gatunek ten odpowiedzialny jest za kilkadziesiąt ataków na ludzi, w tym jeden śmiertelny.
Poławia się go na całym świecie w celach handlowych. Cenione są zarówno jego płetwy i mięso, ale również skóra, olej z wątroby i szczęki. Z uwagi na dużą siłę i długą walkę jest to jeden z bardziej popularnych wśród wędkarzy rekinów. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznała, że rekin ten jest gatunkiem narażonym na wyginięcie, oświadczając również, że stosunkowo powolne tempo reprodukcji czyni go podatnym na przełowienie. Jedynie Australia i Stany Zjednoczone regulują połowy tego gatunku, lecz na żadnym obszarze nie jest on objęty ochroną.
Rekin ten posiada wrzecionowaty korpus oraz wydłużoną wąską głowę o ostro zakończonym pysku ze stosunkowo dużym, U-kształtnym otworem gębowym. W szczękach mieści się kilka rzędów zębów – pierwszy z nich ułożony jest pionowo, a każdy kolejny coraz bardziej pochylony ku tyłowi. W razie utraty któregoś z zębów na jego miejsce przesuwa się następny z kolejnego rzędu. Żarłacz czarnopłetwy posiada zęby o charakterystycznych wąskich trzonach (zarówno w przypadku górnych, jak i dolnych zębów), podobne do tych u C. isodon czy C. brevipinna. Górne zęby są masywniejsze od dolnych, a ich trzon jest szerszy w stosunku do podstawy. Krawędzie są ostre i gładkie, z wyjątkiem górnych skrajnych zębów, u których krawędzie w miejscach zakrzywienia trzonu stają się wyraźniej piłkowane. Zarówno górne, jak i dolne zęby są nieco zakrzywione na boki (w kierunku spojenia szczęk). W szczęce mieszczą się 32 zęby (w układzie 15:2:15), w żuchwie 31 (15:1:15). Niewielkie nozdrza osadzone są po bokach spodniej strony pyska – bliżej otworu gębowego, niż szczytu pyska – posiadają małe trójkątne fałdy skórne. Stosunkowo duże, okrągłe oczy wyposażone są w fałdy półksiężycowate spojówek (ochraniające migotkę). Źrenice są zwężone i wydłużone wertykalnie. Za nimi znajdują się niewielkie owalne tryskawki. Rekin ten posiada pięć niedużych równych szczelin skrzelowych. Na spodzie pyska rekin posiada liczne elektroreceptory zwane ampułkami Lorenziniego.
Tępo zakończona pierwsza trójkątna płetwa grzbietowa ma wolną dalszą końcówkę. Kształtem przypomina łagodnie wygięty ku tyłowi sierp. Mniejsza druga płetwa grzbietowa ma romboidalny kształt i szeroką podstawę. Umiejscowiona jest tuż nad płetwą odbytową. Pomiędzy płetwami grzbietowymi widoczny wyraźny międzygrzbietowy łuk. Płetwy piersiowe są stosunkowo małe i wąskie, z nieznacznie zagiętą dystalną krawędzią. Ulokowane są tuż za ostatnią parą szczelin skrzelowych. Małe płetwy brzuszne, podobnie jak pierwsza druga grzbietowa, mają romboidalny kształt. U samca z wewnętrznej, tylnej części płetw brzusznych wykształcił się narząd kopulacyjny zwany pterygopodium. Płetwa odbytowa jest podobnej wielkości co druga płetwa grzbietowa, lecz nieco mniejsza od płetw brzusznych. Posiada prostą proksymalną krawędź, w przeciwieństwie do dystalnej, która jest mocno wygięta. Na końcu ogona mieści się heterocerkiczna płetwa ogonowa. Na końcu jej górnego płata – kilkukrotnie dłuższego od dolnego – mieści się duży, szeroki trójkątny fałd skórny, poprzedzony wyraźnym wcięciem.
Skórę rekina pokrywają romboidalne połyskujące łuski plakoidalne. W zależności od umiejscowienia na ciele przybierają różny kształt, wielkość czy gęstość rozmieszczenia. Łuski znajdujące się na bokach i grzbiecie ciała są węższe i bardziej zakrzywione, przez co gęściej rozłożone od łusek pokrywających przednią krawędź płetw piersiowych. Te drugie są niższe, szersze i znacznie masywniejsze. Poza kształtem różnią się również fakturą zewnętrznych powierzchni. Łuski z pyska, przedniej części płetw oraz boków ciała są płaskie lub lekko falowane, w przeciwieństwie do tych pokrywających dystalne krawędzie płetw oraz ogon zwierzęcia, które są mocno rowkowane. Wpływa to w dużej mierze na opływowość i prędkość pływania. Grzbiet rekina przybiera różną barwę, od błękitu poprzez jasnoszary, ciemnoszary, oliwkowy lub niekiedy nawet brąz. Spód i boki są nieco jaśniejsze, barwy białej lub srebrnej. Możliwe jest występowanie pełnego lub częściowego albinizmu. Końcówki płetw grzbietowych, brzusznych i ogonowej są ciemniejsze od reszty ciała. Cecha ta widoczna jest zwłaszcza u młodych osobników, u starszych zanika z wiekiem. W przeciwieństwie do podobnego C. tilstoni rekin ten nie posiada plamki na końcu płetw brzusznych. Inną cechą odróżniającą te gatunki jest liczba żeber (174–182 u C. tilstoni i 182–203 u C. limbatus). Żarłacze czarnopłetwe mogą mierzyć nawet 2,6 m, jednakże zwykle osiągają około 1,5 metra długości. Najcięższy złowiony osobnik ważył niemal 123 kg. Samice są zwykle nieco większe od samców.
Żarłacz czarnopłetwy zamieszkuje tropikalne i subtropikalne strefy przybrzeżne Oceanu Spokojnego, Atlantyckiego i Indyjskiego. Na zachodzie Atlantyku spotykany od Massachusetts po południowe krańce Brazylii, w tym w Zatoce Meksykańskiej oraz Morzu Karaibskim. Na wschodzie Atlantyku występuje w Morzu Śródziemnym, w wodach wokół Madery, Wysp Kanaryjskich oraz u wybrzeży Liberii, Wybrzeża Kości Słoniowej, Ghany, Togo, Beninu, Nigerii, Kamerunu, Gwinei Równikowej, Gabonu, Konga, Angoli i Demokratycznej Republiki Konga. Na obszarze Oceanu Indyjskiego zamieszkuje wody przybrzeżne południowej i zachodniej Afryki oraz Madagaskaru na zachodzie, wody od Półwyspu Arabskiego po wschodnie wybrzeża subkontynentu indyjskiego na północy oraz wybrzeża południowo-wschodniej Azji oraz północno-zachodnie krańce Australii na wschodzie. Na zachodzie Pacyfiku spotykany jest od południowych wybrzeży Chin po północno-wschodnie wybrzeża Australii, w tym na Filipinach i w Indonezji. Na wschodzie zamieszkuje wody od Zatoki Kalifornijskiej na północy po północnej krańce Peru na południu. Spotykany również w wodach wokół wielu pacyficznych wysp, w tym Nowej Kaledonii, Tahiti, Hawajów, Galapagos, Markizów i Archipelagu Revillagigedo.
Rekin ten przebywa zwykle w wodach o głębokości nie przekraczającej 30 m (choć może schodzić nawet na głębokość 64 metrów), w pobliżu górnych półek kontynentalnych i wyspowych szelfów. Preferuje zatoki o mulistym dnie, laguny oraz rafy koralowe. Toleruje wody o niskim zasoleniu, wpływając niekiedy do estuariów czy zalewisk namorzynowych. Choć pojedyncze osobniki spotyka się niekiedy z dala od brzegu, nie jest to jednak gatunek zamieszkujący otwarte wody oceaniczne. Udokumentowano sezonowe migracje żarłacza czarnopłetwego u wybrzeży Stanów Zjednoczonych – w lecie dorosłe osobniki przemieszczają się na północ w okolice wybrzeży Północnej Karoliny, zaś zimą wracają do cieplejszych wód w pobliżu Florydy.
Żarłacz czarnopłetwy jest bardzo szybkim i energicznym drapieżnikiem, występującym zwykle w dużych grupach. Dorosłe samce przebywają razem z nieciężarnymi samicami oraz starszymi podrostkami. Młode – w tym nowo narodzone – osobniki tworzą duże skupiska, dzięki którym są lepiej chronione przed atakami drapieżników. Za dnia skupiają się w dużych grupach, nocą zaś rozpraszają się w poszukiwaniu pokarmu. Dorosłe osobniki nie mają naturalnych wrogów. Z uwagi na rozmiary i nieśmiałe usposobienie żarłacze czarnopłetwe często przegrywają w konkurowaniu o pokarm z żarłaczami galapagoskimi (C. galapagensis) oraz żarłaczami srebrnopłetwymi (C. albimarginatus). W chwili zagrożenia lub zaniepokojenia rekin ten wykazuje specyficzne zachowanie, przejawiające się mocnym wyginaniem grzbietu, obniżaniem płetw piersiowych, otwieraniem otworu gębowego oraz przesadnym pływaniem z boku na bok.
Podobnie jak C. brevipinna, również żarłacz czarnopłetwy znany jest z wyskoków ponad powierzchnię wody, w trakcie których potrafi odwrócić się kilkukrotnie wokół własnej osi. Niektóre z tych wyskoków są efektem końcowym pionowych ataków na grupy małych pływających przy powierzchni ryb. Obserwacje na Bahamach sugerują, że zachowanie te służy również pozbyciu się przyczepionych do ciała podnawkowatych, które podrażniają skórę rekina oraz zmniejszają jego opływowość i zwinność. Podczas takich wyskoków rekin może osiągnąć prędkość około 6,3 m/s.
Ryby stanowią 90% diety żarłacza czarnopłetwego. Rekin ten poluje na wiele różnych gatunków, w tym: sardynki, śledziowate, sardelowate, elopsy, ariusowate, fistulki, flądrowate, wiciakowate, mugilowate, makrelowate, ostrobokowate, strzępielowate, żuchwikowate, prażmowate, letrowate, luszczowate, żuwakowate, pielęgnicowate, rogatnicowate, kosterowate i najeżkowate oraz ryby z rodziny Gerreidae. Ofiarami padają również płaszczki i raje, oraz małe gatunki rekinów z rodzajów Mustelus i Rhizoprionodon, rzadziej skorupiaki, głowonogi i kręgowce. W wodach Zatoki Meksykańskiej najczęstszą zdobyczą jest menhaden wielkołuski (Brevoortia patronus) oraz mikun (Micropogonias undulatus), a u wybrzeży Południowej Afryki, ostrobokowate i mniejsze śledziowate. Młode rekiny odżywiają się odpowiednio mniejszymi rybami, takimi jak Eucinostomus argenteus, Opisthonema oglinum czy Gerres cinereus . Żarłacze te polują zwykle wczesnym rankiem lub późnym popołudniem. Przebywanie w dużych grupach oraz nadpobudliwość w obecności pokarmu sprzyjają występowaniu u żarłaczy czarnopłetwych szału jedzenia, czyli zachowania polegającego na rywalizacji pomiędzy poszczególnymi osobnikami i gwałtownym przyjmowaniu dużych ilości pokarmu w krótkim czasie. Sytuacje takie mają miejsce na przykład w sytuacji pozbywania się za burtę dużych ilości resztek przez statki rybackie.
Podobnie jak inne żarłaczowate jest żyworodny. Samice rodzą od 1 do 10 młodych (zwykle 4-7) co dwa lata. Poród ma miejsce w płytkich przybrzeżnych wodach, które obfitują w pokarm i zapewniają większe bezpieczeństwo samicom i młodym. Wśród takich miejsc można wymienić Pine Island Sound, zatokę Terra Ceia oraz Yankeetown u wybrzeży Florydy, zatokę Bulls Bay u wybrzeży Karoliny Południowej oraz Pontal do Paraná u wybrzeży południowej Brazylii. Żarłacz czarnopłetwy jest gatunkiem filopatrycznym, podrośnięte i dorosłe osobniki są bardzo mobilne i w ciągu roku pokonują duże dystanse, lecz powracają w celu rozmnożenia na te same obszary, na których same przyszły na świat. W rezultacie powoduje to powstanie wielu genetycznie odrębnych populacji o nakładających się na siebie obszarach występowania.
Okres godowy trwa od wiosny do wczesnego lata. Młode rodzą się mniej więcej w tym samym czasie w następnym roku, po trwającej 10-12 miesięcy ciąży. Zapłodnienie odbywa się za pomocą pterygopodium, narządu wykształconego z dystalnych fragmentów płetw brzusznych samców. Samice posiadają jeden funkcjonalny jajnik oraz dwie macice. Każda macica podzielona jest na odizolowane segmenty, osobne dla każdego z embrionów. Embriony w ciele matki zużywają zapasy żółtka z pęcherzyka żółtkowego. Po 10-11 tygodniach, czyli osiągnięciu 18-19 cm długości, pęcherzyk żółtkowy łączy się ze ścianą macicy, tworząc tzw. łożysko żółtkowe, dzięki któremu dostarczane jest pożywienie z organizmu matki, aż do momentu porodu. Młode w trakcie narodzin mierzą 55-60 cm u wschodnich wybrzeży Stanów Zjednoczonych oraz 61-65 cm u wybrzeży Północnej Afryki. Umieralność wśród młodych podczas pierwszych 15 miesięcy życia wynosi od 61 do 91%, przy czym główną przyczyną zgonów jest drapieżnictwo oraz głód. Młode pozostają przez kilka miesięcy w płytkich wodach w okolicy miejsca narodzin, by na jesień wyruszyć w kierunku miejsc zimowania na głębszych wodach.
Tempo wzrostu żarłaczy czarnopłetwych zmniejsza się z wiekiem: przez pierwsze sześć miesięcy młode rosną 25-30 cm, później 20 cm rocznie, aż do osiągnięcia dwóch lat, następnie 10 cm rocznie, aż do momentu osiągnięcia dojrzałości. Dorosłe osobniki rosną około 5 cm rocznie. Wielkość w momencie osiągnięcia dojrzałości jest uzależniona geograficznie: w wodach północno-wschodniego Atlantyku samce i samice dojrzewają przy długości odpowiednio 1,4-1,5 i 1,6 m, w Zatoce Meksykańskiej po osiągnięciu 1,3-1,4 i 1,5-1,6 m, na północy Afryki przy 1,7 i 1,8 m oraz 1,5 i 1,6 m na południu Afryki. Samce dojrzewają w wieku 4-5 lat, zaś samice po 7-8 latach. Szacuje się, że rekin ten żyje co najmniej 12 lat.
W 2007 roku 9-letnia samica żarłacza czarnopłetwego przetrzymywana w Virginia Aquarium & Marine Science Center zaszła w ciążę, mimo tego, że nigdy nie kopulowała z żadnym samcem. Badanie wykazało pojedynczy żeński embrion. Analiza genetyczna potwierdziła, że młode powstało w wyniku automatycznej partenogenezy, czyli formy bezpłciowego rozmnażania, w której komórka jajowa łączy się ciałkiem kierunkowym, tworząc zygotę bez udziału zapłodnienia. Wraz z wcześniejszym przypadkiem udokumentowania partenogenezy u łopatogłowa (Sphyrna tiburo) zdarzenia te potwierdzają, że rozmnażanie bezpłciowe może być bardziej powszechne wśród rekinów, niż wcześniej sądzono.
Analiza mitochondrialnego DNA (ND4) australijskich populacji C. limbatus i C. tilstoni wykazała, że gatunki te krzyżują się w środowisku naturalnym. Spośród wielu zbadanych osobników na hybrydy natrafiono w 5 miejscach u wybrzeży wschodniej Australii. Mimo bliskiego pokrewieństwa gatunki te różnią się pod względem ilości kręgów, wielkości w czasie narodzin oraz w czasie osiągania dojrzałości.
Rekiny te wykazują ciekawość w obecności nurków, zwykle jednak zachowują bezpieczny dystans. W większości przypadków te nieśmiałe żarłacze nie stwarzają dużego zagrożenia dla ludzi. Jednakże mogą stać się agresywne w obecności pokarmu, co w połączeniu z ich wielkością oraz szybkością może stanowić realne zagrożenie dla ludzi. Do 2008 roku International Shark Attack File zanotowała 28 niesprowokowanych ataków żarłacza czarnopłetwego (w tym jeden śmiertelny) oraz 13 sprowokowanych. U wybrzeży Florydy rekin ten odpowiedzialny jest za 16% przypadków ataków, większość z nich skutkuje zwykle niewielkimi ranami.
Jako jeden z bardziej pospolitych dużych rekinów w przybrzeżnych wodach żarłacz czarnopłetwy poławiany jest komercyjnie w dużych ilościach na całym obszarze swojego występowania, zwykle za pomocą sznurów haczykowych, sieci przydennych i włoków. Jego mięso jest wysokiej jakości i sprzedawane bywa w postaci świeżej, mrożonej, suszonej oraz solonej. Ponadto wykorzystuje się jego płetwy jako główny składnik zupy z płetwy rekina, skórę dla potrzeb przemysły garbarskiego oraz olej z wątroby do produkcji preparatów witaminowych. Pozostałe fragmenty przerabia się na mączkę rybną.
Żarłacz czarnopłetwy jest jednym z najczęściej poławianych rekinów (drugim po żarłaczu brunatnym) na obszarze północnego Atlantyku. Jego mięso uznaje się za lepsze od mięsa żarłacza brunatnego, dlatego też na terenie Stanów Zjednoczonych mięso C. plumbeus oraz innych przedstawicieli rodzaju Carcharhinus często sprzedaje się jako mięso C. limbatus. Rekin ten ma również duże znaczenie dla indyjskiego i meksykańskiego rybołówstwa. Poławiany jest również w różnych ilościach na obszarze Morza Śródziemnego, u wybrzeży południowych Chin oraz północnej Australii.
Popularny gatunek wśród wędkarzy u wybrzeży Florydy, Karaibów i Południowej Afryki, z uwagi na dużą siłę i zwykle długą walkę. Złapany na haczyk często wykonuje spektakularne wyskoki z wody. Od 1995 roku w USA liczba poławianych przez wędkarzy żarłaczy czarnopłetwych przewyższa liczbę osobników pozyskiwanych dla celów komercyjnych. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody uznała, że rekin ten jest gatunkiem narażonym na wyginięcie, oświadczając również, że stosunkowo powolne tempo reprodukcji czyni go podatnym na przełowienie. Jedynie Stany Zjednoczone oraz Australia monitorują połowy żarłacza czarnopłetwego. W obu przypadkach regulacje te dotyczą również innych gatunków dużych przybrzeżnych rekinów. Brak planów wprowadzenia indywidualnej ochrony dla tego gatunku.
