Kukułka czarno-biała (Clamator jacobinus) – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny kukułkowatych (Cuculidae). Występuje w Azji Południowej oraz w Afryce Subsaharyjskiej, a podczas przelotów również na południowo-wschodnim Półwyspie Arabskim. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Długość ciała wynosi 31–34 cm; masa ciała dla 13 ptaków podgatunku nominatywnego: 50–73 g, masa ciała dla C. j. serratus: 69,2–104 g. W upierzeniu nie występuje dymorfizm płciowy. Wierzch ciała jest czarny, połyskliwy; na głowie czub. Skrzydła czarne, z białą plamą. Ogon długi i czarny, środkowe sterówki z wąską białą końcówką, zewnętrzne sterówki T2–T5 z białymi, prosto się odcinającymi końcówkami. Spód ciała, od gardła po pokrywy podogonowe biały. Tęczówka brązowa, dziób czarny, stopy łupkowoszare. U ptaków podgatunku C. j. serratus występują dwie odmiany barwne: z brudnobiałym spodem ciała i czarnymi paskami na gardle oraz z całkowicie czarnym spodem ciała i bez białych końcówek sterówek. Przedstawiciele C. j. serratus są największymi spośród kukułek czarno-białych. Formuła skrzydłowa: P7>8>6>9>5>4>3>2>10>1.
IOC wyróżnia następujące podgatunki:
Środowiskiem życia kukułek czarno-białych są suche, otwarte zadrzewienia i zakrzewienia, tereny uprawne (w tym szkółki leśne) i ogrody. W ogóle nie występują w lasach. W zachodniej Afryce są pospolite w półpustynnych rejonach Sahelu i gęstych bagiennych zakrzewieniach oraz sawannie z mimozami (Mimosa) i akacjami (Acacia). W południowej Afryce odnotowywane w różnorodnych zadrzewieniach, od suchych do wilgotnych, w tym miombo. Na Cejlonie występują do około 1300 m n.p.m. (Prowincja Uwa), w Indiach – do 2000 m n.p.m. (Nilgiris) w przypadku podgatunku nominatywnego, 2600 m n.p.m. w przypadku kukułki srokatej, a podczas przelotów w Himalajach do 4270 m n.p.m. W Etiopii i Erytrei odnotowywane od 200 do 2700 m n.p.m. W pozostałej części Afryki głównie od nizin po 1500 m n.p.m., ogółem 3000 m n.p.m. Na Bliskim Wschodzie przeważnie poniżej 1000 m n.p.m.
W sezonie lęgowym z wyjątkiem okresu zalotów kukułki czarno-białe przebywają samotnie. W Pakistanie obserwowano grupy po przybyciu na tereny lęgowe, w Południowej Afryce – w większości pary. W przypadku obserwacji trzech lub więcej osobników zachodziły między nimi agresywne potyczki. Kukułki czarno-białe prowadzą nadrzewny tryb życia. Nie są płochliwe, widywane bywają na otwartym terenie, nisko na krzewach, podczas skakania po ziemi (co czynią w dziwaczny sposób) czy nawoływania z linii wysokiego napięcia. W terenach miejskich są przeganiane przez wrony orientalne (Corvus splendens). Pożywieniem kukułek czarno-białych są głównie gąsienice (zarówno te nagie, jak i owłosione czy z wyrostkami) i inne larwy bezkręgowców, poza tym termity, chrząszcze, mrówkowate, modliszki, ślimaki. Zjadają również jaja ptaków wróblowych, owoce jagodowe, okazjonalnie również zielone liście.
Okres lęgowy przypada na porę deszczową. W północnych Indiach jest to okres od czerwca do sierpnia, w południowym dystrykcie Nilgiris – od stycznia do marca (ogółem w Indiach w ciągu całego roku, zmiennie sezonowo), w zachodniej Afryce – od maja do lipca, w Etiopii – od marca do października, w północnej Nigerii – od maja do lipca, w Somalii – w maju, w Senegambii i Mali – od marca do sierpnia, w Zimbabwe – od listopada do lutego, w Angoli – w listopadzie, w Południowej Afryce – od końca października do marca. Samce i samice prawdopodobnie odbywają przygodne kopulacje, inny sposób doboru w pary występuje w obszarach o niskim zagęszczeniu.
Kukułki czarno-białe są pasożytami lęgowymi. Ich młode nie wyrzucają jaj gospodarzy z gniazda. Nierzadko jednak te drugie są zadeptywane, podobnie jak i pisklęta, nad którymi młoda kukułka może górować, doprowadzając do ich głodowania. Mimo tego odnotowywano przypadki pomyślnego wychowywania także i piskląt gospodarzy. Poniżej przedstawiono znanych gospodarzy kukułek czarno-białych:
Istnieją liczne niezweryfikowane doniesienia o niewymienionych powyżej gatunkach gospodarzy. Często odsetek gniazd ptaków danego gatunku z podrzuconymi jajami kukułki czarno-białej bywa wysoki. Jaja składane są co drugi dzień, okres ich składania może trwać nawet 10 tygodni. W Indiach i północnej Afryce przeważnie wyglądają podobnie jak jaja tymali-gospodarzy, jednak większe, okrąglejsze, z jaśniejszą niebieską (lub niebieskozieloną u kukułek srokatych) skorupką. Dość znacząco różnią się od jaj bilbili (Pycnonotidae); świadczy to o tym, że ta rodzina nie wykształciła jeszcze na tyle mocnego mechanizmu pozwalającego na odrzucenie jaj kukułki czarno-białej, by zmusić ją do produkcji podobnych do bilbilich jaj. W Mali i Kenii jaja są rzadko białe, w południowej Afryce – zawsze całkowicie białe. U piskląt zalążki piór pojawiają się w drugim dniu życia. W 6. otwierają oczy, w 11. wyrzynają się lotki. Do 15. dnia życia kukułki czarno-białe są już dobrze opierzone, a w 17. przeważnie całkowicie opierzone. Jeśli jednak są niepokojone, to mogą opuścić gniazdo już po 11 dniach życia. Po opuszczeniu są karmione przez rodziców-gospodarzy przez dalsze 15–25 dni. Po osiągnięciu 26 dni życia są już całkowicie rozwinięte z wyjątkiem krótkiego jeszcze ogona.
IUCN uznaje kukułkę czarno-białą za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2019). Jest to gatunek szeroko rozprzestrzeniony i pospolity w większej części zasięgu; w RPA zachodzą fluktuacje w liczebności zależnie od roku, w Senegambii od nieczęstego po rzadki, w Kenii i północnej Tanzanii sezonowo liczny (dane z końca lat 90. XX wieku). BirdLife International ocenia trend populacji jako stabilny ze względu na brak widocznych zagrożeń.
