Koszatniczka pospolita

Koszatniczkę pospolitą wyróżnia zdolność do widzenia dwubarwnego. Narząd wzroku tego gryzonia jest wyposażony w jeden typ pręcika (receptor siatkówki odpowiadający za postrzeganie kształtów i ruchu) i dwa rodzaje czopków (receptory umożliwiające widzenie barwne). W rezultacie koszatniczka pospolita widzi wyłącznie barwę zieloną (szczyt widma około 500 nm) światła oraz długości fal charakterystyczne dla ultrafioletu (362 nm). Umiejętność widzenia promieni UV jest stosunkowo rzadko spotykana u ssaków. Siatkówka w oku koszatniczki pospolitej składa się z około 9 mln fotoreceptorów, z czego jedna trzecia receptorów to pręciki, a dwie trzecie to czopki. Proporcja pręcików odpowiedzialnych za widzenie w barwie zielonej do receptorów umożliwiających widzenie UV to 13:1. Stosunek i rozmieszczenie pręcików i czopków siatkówki może różnić się w zależności od siedliska i stylu życia.

Przyczyny, dla których narząd wzroku koszatniczek pospolitych ukształtował się w taki sposób, nie są znane. Cecha ta z pewnością pomaga zwierzętom w realizacji doboru płciowego, żerowania, orientacji w terenie czy wykrywania śladów moczu na zajmowanym terytorium (świeży mocz koszatniczek ma silną zdolność do odbicia UV).

Prowadzą dzienny tryb życia, w stosunkowo niewielkich grupach społecznych składających się 2–5 samic i 1–2 samców. Liczebność grupy sezonowo wzrasta, wraz z pojawieniem się nowego miotu 5–10 młodych koszatniczek. W ramach tej społeczności zwierzęta wspólnie użytkują nory oraz tereny żerowania, a wraz z sąsiadującymi grupami tworzą kolonie liczące do 100 osobników.

Koszatniczki pospolite prowadzą poligamiczny tryb życia. Charakterystyczną cechą gatunku są interakcje agonistyczne między członkami stada, które pozwalają na ustalanie hierarchii dominacji. Koszatniczki z badanej przez naukowców populacji przeznaczały 3,2% swojego czasu dziennej aktywności na interakcje z przedstawicielami swojego gatunku. Zachowania przyjazne lub neutralne zajmowały około 2% czasu, a groźby, walki i potyczki około 1,2%. Najwięcej czasu na kontakty z innymi koszatniczkami swojego gatunku, bo aż 9%, poświęcały samce, które brały udział w rozrodzie. Ich aktywność w tym okresie była wyjątkowo duża – na kąpiele w piasku (dzięki którym pozostawiają swój zapach, ostrzegając potencjalnych intruzów) przeznaczyły blisko 6% czasu, a na zachowania antagonistyczne około 7% czasu.

Samce znacznie chętniej (i częściej) tarzają się w piasku, który jeszcze nie jest oznaczony zapachem innego zwierzęcia tej samej płci. W badanej populacji w ciągu 10 minut samce kąpały się w piachu nawet 40–krotnie. Jeśli jednak piasek nosił już zapach innego samca, to w tym samym czasie tarzały się w pyle tylko 10–krotnie.

Koszatniczki pospolite żyją w zhierarchizowanej społeczności, która opiera się na systemie dominacji. Poszczególne elementy zachowań odgrywają istotną rolę w potwierdzaniu lub zaprzeczaniu dominacji. Może być ona wyrażana przez wąchanie czy wskakiwanie na grzbiet współplemieńca, przez co wyrażana jest przewaga nad nim. Zdaniem chilijskiego zoologa Mauricio Soto-Gamboa system socjalny koszatniczek pospolitych jest charakterystyczny i szczególnie ujawnia się w okresach rozrodczych, kiedy podniesiony poziom testosteronu samców przyczynia się do rywalizacji i potrzeby prezentowania dominacji.

System komunikacji koszatniczek pospolitych jest rozbudowany. Zwierzęta komunikują się poprzez dotykanie się nosem w nos, zaloty i zachowania seksualne – w tym wskakiwanie sobie nawzajem na grzbiety (także między osobnikami tej samej płci) a także wspinanie się i „ujeżdżanie” drugiego osobnika bez czynności seksualnych. Koszatniczki mogą popychać się przednimi łapami, kopać tylnymi kończynami i okazywać wzburzenie uderzając ogonem o ziemię. Podczas uderzania o ziemię ogon wykonuje ruch góra-dół, co jest rozpoznawane jako wstęp do walki. Istotne, charakterystyczne zachowanie stanowi tarzanie się (suche kąpiele) w piasku, które jest praktykowane w grupach spokrewnionych (dość częste, bo nawet około 2 razy w ciągu minuty), podczas kontaktu z obcymi, ale także podczas zabaw z przedstawicielami synantropijnego gatunku szynszyloszczur stokowy. Koszatniczki komunikują się także za pomocą znaków zapachowych moczu, dzięki którym zwierzęta mogą identyfikować poszczególne osobniki.

Bliskość w obrębie społeczności zauważalna jest także podczas wspólnych drzemek, kiedy zwierzęta wtulają się w siebie nawzajem. Tulą się one do siebie także w chłodnych porach roku, co pozwala na zachowanie temperatury ciała i oszczędzanie energii.

Większość dobowej aktywności koszatniczek pospolitych, szczególnie żerowanie, odbywa się nad ziemią. Zwierzęta spędzają 5–6 godzin dziennie na żerowaniu na powierzchni terenu, ze szczytami aktywności o świcie i zmierzchu. W okresie letnim wykazują dwumodalny okres aktywności naziemnej z przerwą w południe, kiedy temperatura jest najwyższa. Zimą szukają pożywienia tylko w słońcu, co pozwala na zmniejszenie wydatków energetycznych. W porze nocnej wszyscy członkowie stada wspólnie pozostają w podziemnych norach. Zmiany pokrycia roślinnego siedliska powodują dopasowanie zachowań defensywnych i czujności koszatniczek.

Suche kąpiele w piasku są typowym zachowaniem komfortowym. Koszatniczki pospolite tarzają się w szybszym tempie, rozgrzebują piasek i ocierają się o piaszczyste podłoże na przemian jednym i drugim bokiem. Czynność ta pozwala na oczyszczenie futra z zabrudzeń, które przeszkadzają w termoregulacji, pozbycie się pasożytów, ale także wzmacnianie więzi plemiennej poprzez tarzanie się w piasku, który już wcześniej służył innym członkom klanu i zawiera ich zapach oraz zapach moczu. Kąpiele w piasku są umiejętnością wrodzoną.

Częstotliwość kontaktów między rodzicami a potomstwem jest zmienna. Zainteresowanie samców kontaktami z dziećmi wzrasta z wiekiem potomstwa, podczas gdy matki od pierwszych tygodni po urodzeniu zmniejszają interakcje z młodymi. Jeśli młode wychowuje samotna samica, to nie rekompensuje młodym opieki ojca zwiększeniem swojej uwagi.

Koszatniczka pospolita jest zwierzęciem stadnym i wiedzie życie w rodzinnych grupach. Rodzinne klany łączą się razem w kolonie, które wspólnie zajmują dane siedlisko. Po usamodzielnieniu się w wieku kilku tygodni młode koszatniczki łączą się w małe, jednopłciowe grupy, w których funkcjonują do czasu ich pierwszego sezonu lęgowego. Docelowo zwierzęta te żyją w grupach społecznych składających się z kilku ściśle powiązanych samic i jednego lub więcej dorosłych samców. Łączenie w grupy mieszane (pod względem płci) następuje w okresie rozrodczym, gdy samce toczą walki o poszczególne terytoria i samice. Do walk o przywództwo w stadzie mogą przystępować także samice. Odnotowywane przez naukowców przypadki maskulinizacji i agresywności samic wynikają z ekspozycji na androgeny w trakcie prenatalnego rozwoju osobniczego. Osobniki należące do poszczególnych stad często funkcjonują na danym obszarze ze znacznym poczuciem tolerancji, ale w sezonie lęgowym wszyscy członkowie grupy stają się bardziej terytorialni. W umacnianiu poczucia więzi i spójności grupy pomaga także często powtarzane tarzanie się w piasku, podczas którego członkowie „kąpią się” w pyle przesiąkniętym wzajemnymi znakami zapachowymi moczu. Dla samców kąpiele w pyle są pomocnym narzędziem w obronie terytorialnej, zaś dla samic ten rytuał jest ważny ze względu na poczucie więzi w obrębie stada.

Zagęszczenie populacji waha się od 10 do 259 osobników na 1 hektar i najwyższe jest na wiosnę, kiedy kolonię zasilają młode. Średnie zagęszczenie populacji określane jest na 75 zwierząt na 1 ha.

Terytorium jest oznaczane znakami zapachowymi moczu, ale trzeba pamiętać, że koszatniczki pospolite są w stanie odróżnić wzrokowo świeży mocz poprzez odbijanie się od niego promieni UV. Teren jest więc oznakowany także w sposób widoczny dla obcych koszatniczek.

Wspomniane już znakowanie terenu moczem wynika z naturalnej potrzeby określania hierarchii organizacji społecznej. Samce oznaczają teren częściej niż samice. Taka prawidłowość jest odnotowywana już u młodych samców w wieku poniżej 2 miesięcy. Samce zmniejszają częstotliwość oddawania moczu, gdy napotykają teren oznaczony już w ten sposób przez innego samca. Jednak gdy napotykają zapach moczu samicy, nie zmniejszają częstotliwości oznaczania. Z kolei samica zwiększa oznaczanie terenu moczem, gdy napotka markery zapachowe innej samicy, ale nie wykazuje zmian, gdy ma do czynienia z zapachem moczu samca.

Koszatniczki pospolite mają dobrze rozwinięty wzrok, węch i słuch, przy czym samice mają lepszy węch od samców. Zwierzęta używają tych zmysłów do komunikowania się między sobą. Można rozróżnić 15 rodzajów sygnałów, wśród których występują sygnały alarmowe, godowe i służące komunikacji między rodzicami a małymi. Dobry wzrok jest ważnym zmysłem pomocnym w wypatrywaniu wrogów podczas żerowania. Podczas badań stwierdzono, że koszatniczki pospolite widzą długości fal charakterystyczne dla ultrafioletu, a ich świeży mocz odbija promieniowanie UV. Stąd przyjęto hipotezę, że znakowanie terenu moczem ma charakter nie tylko zapachowy, ale i wzrokowy.

Próbki moczu tych zwierząt objęto badaniami. Okazało się, że świeży mocz koszatniczek pospolitych ma dużo większe zdolności do odbijania promieniowania UV, niż dłuższych fal. Natomiast stary, wyschnięty mocz O. degus dobrze odbija dłuższe fale, lecz bardzo słabo fale UV. Wynika z tego, że koszatniczki pospolite są w stanie odróżnić wzrokowo świeże ślady współplemieńców od starych, a więc łatwiej im odnaleźć nowe kryjówki czy inne elementy intensywnie użytkowanego terytorium. Niestety, jak zauważają badacze, jest też uboczna, negatywna (między innymi dla koszatniczek) konsekwencja zdolności zwierząt do wzrokowego rejestrowania promieniowania UV. Mianowicie również dzienne ptaki drapieżne − w tym naturalni wrogowie koszatniczek − widzą promieniowanie ultrafioletowe, a tym samym, kierując się widocznymi dla nich śladami świeżego moczu, potrafią z daleka dostrzec terytorium, na którym warto zapolować. Części grzbietowe ciała koszatniczki pospolitej są mocniej wybarwione niż brzuszne i mają istotny współczynnik odbicia promieniowania UV. Wybarwienie grzbietu koszatniczki pospolitej stanowi dobry kamuflaż i pozwala w naturze wtopić się w tło i pozostać niezauważonym przez wroga.

Koszatniczki pospolite zachowują czujność, wspólnie monitorują otoczenie i charakterystycznym piskiem alarmują inne koszatniczki przez zbliżającym się niebezpieczeństwem. W sytuacji zagrożenia O. degus potrafi szybko uciekać, ale zdarza się, że zastyga bez ruchu, by zmylić drapieżnika, podejmując próbę wtopienia się w tło otoczenia i stania się w ten sposób „niewidocznym” dla napastnika.

Zdaniem naukowców główną zaletą społecznego trybu życia koszatniczek pospolitych jest zmniejszenie indywidualnego ryzyka drapieżnictwa. Stwierdzono, że im większe jest stado, tym szybciej podnoszony jest alarm o zbliżającym się niebezpieczeństwie, a zwierzęta mają więcej czasu na ucieczkę. Wzajemne ostrzeganie się sygnałem głosowym stanowi umiejętność typową dla zwierząt tego gatunku. Podczas ucieczki na otwartej przestrzeni koszatniczka jest w stanie rozwinąć prędkość rzędu 5,7 m/s.

Schronienie przed drapieżnikami i ekstremalnymi temperaturami zapewnia koszatniczce pospolitej nora. Podziemne systemy nor składają się z tuneli o średnicy 8–10 cm oraz głównej komory (20 cm średnicy). Same tunele mają łączną długość 1–2 metry i przebiegają na głębokości, która waha się od 15 do 50 cm (lub do 60 cm) pod powierzchnią ziemi. System nory, rozumiany jako grupa otworów pojedynczej podziemnej kryjówki, obejmuje zazwyczaj rejon o średnicy około 2–3 m. Wejścia do tuneli są często przykryte krowim łajnem i patykami. Dodatkowo dominujące samce zbierają gałązki, fragmenty roślin, kamienie i obornik, by wznieść u wylotu nory kopiec, którego wielkość ma świadczyć o ich statusie i dominacji na danym terenie. Wyloty z poszczególnych nor są ze sobą połączone systemem wytyczonych, stałych tras, wzdłuż których toczy się codzienne życie koszatniczek. Przed samymi wlotami do nor zwierzęta tworzą wydeptane przestrzenie, na których odbywają się spotkania, koordynowane są prace naprawcze nor, toczą się walki, zabawy młodych, zaloty, kąpiele w piasku, stanowią one także miejsca odpoczynku.

Podczas budowy i remontów nor koszatniczki pospolite często pracują zespołowo. W czasie, gdy jedno zwierzę kopie, drugie obserwuje teren u wylotu nory. Często wymieniają się przy pracy, a w jej trakcie komunikują się głosem. Naukowcy zaobserwowali wiele zespołowych zachowań koszatniczek pospolitych, podczas których grupa wspólnie osiągała zamierzony cel. Do spulchniania gleby podczas pracy pod ziemią koszatniczki używają najczęściej przednich kończyn i zębów, a usuwanie urobku odbywa się przez przesuwanie go przednimi i tylnymi kończynami w tył, za siebie. Naukowcy zaobserwowali także pracę zespołową, podczas której dwie lub trzy koszatniczki kopały tunel w tym samym miejscu. Podejmując wspólne zadanie na jednym odcinku nory, kopacze koordynowali swoje wysiłki. Koszatniczki pospolite wykazują znaczną inwencję i podczas kopania nor potrafią wykorzystywać różne części ciała. Przednie łapy są narzędziem podstawowym i w obserwowanej przez naukowców populacji wszystkie z 44 badanych koszatniczek pospolitych używały ich do drążenia tunelu. Spulchnioną ziemię przesuwały za siebie i 86,4% z nich (38 kopaczy) wyrzucało urobek tylnymi łapami, przesuwając go za siebie. W sytuacji, gdy grunt okazywał się szczególnie twardy, koszatniczki używały do drążenia także siekaczy – 59,1% (czyli 26 osobników), zaś w trzech przypadkach (6,8%) samice przebijały sklepienie tunelu głową. Naukowcy prowadzący badania nie stwierdzili jednak, by podczas prac płeć kopiącego zwierzęcia miała wpływ na wykorzystywanie poszczególnych części ciała. W trzech przypadkach naukowcy zaobserwowali przerywanie przez samców drążenia tunelu, by wspólnie zająć się usuwaniem dużej ilości urobku na zewnątrz tunelu. Podczas prac koszatniczki pospolite robią stosunkowo często krótkie przerwy, podczas których wychodzą z nory i u jej wylotu obserwują, czy nie zbliża się niebezpieczeństwo. Prace przy budowie lub remontach nory zajmują znaczny odsetek (16,1–40%) dobowej aktywności. Prace te najczęściej wykonywane są w okresie zimowym, kiedy wilgotność gleby jest stosunkowo wysoka i drążenie w miękkim podłożu jest łatwiejsze.

Zdaniem Ebenspergera budowa anatomiczna, morfologia i fizjologia koszatniczek pospolitych zasadniczo nie wykazują szczególnych cech przystosowawczych do prac ziemnych, jednak Tomasco zwraca uwagę, że widoczne jest dostosowanie do niedotlenienia i hiperkapni, która grozi zwierzętom przebywającym długo w norach. Zdaniem naukowców wydatek energetyczny tych zwierząt jest o 30% wyższy, niż zakładany dla podobnej wielkości nor innych ssaków.

Koszatniczki pospolite wykorzystują czasem nory wspólnie z gryzoniami sympatrycznego gatunku szynszyloszczur stokowy (Abrocoma bennettii).