Grote kakkerlak
De Amerikaanse kakkerlak of grote kakkerlak (Periplaneta americana) is een insect uit de orde van de kakkerlakken (Blattodea) en de familie Blattidae.
Het is een wat grotere soort en kan een lichaamslengte tot 4,5 centimeter bereiken. De kakkerlak heeft een roodbruine lichaamskleur en de kop draagt twee lange antennes. Boven de kop is een verharde plaat gelegen die een lichtere achterrand heeft. In combinatie met de lichaamslengte is de Amerikaanse kakkerlak hieraan vrij eenvoudig van andere kakkerlakken te onderscheiden.
De kakkerlak is oorspronkelijk afkomstig uit noordelijk Afrika. Het is een van de insecten die zich met behulp van de mens over de gehele wereld heeft verspreid. De Amerikaanse kakkerlak heeft vooral gebruikgemaakt van het transport van goederen per schip. De kakkerlak komt wereldwijd veel voor in huizen, vooral in keukens.
De Amerikaanse kakkerlak wordt in warmere streken veel aangetroffen in huizen en voedselverwerkende fabrieken. De kakkerlak wordt beschouwd als een plaaginsect omdat voedsel voor menselijke consumptie kan worden vervuild. Na contact met de kakkerlak kan voedsel dat als vers wordt beschouwd besmet zijn geraakt met verschillende ziekteverwekkers. Op de Amerikaanse kakkerlak kunnen zowel eencellige micro-organismen als parasitaire eencelligen en wormen worden aangetroffen. De Amerikaanse kakkerlak is een warmteminnende soort die een hekel heeft aan kou, in tropische streken komt de kakkerlak daardoor veel voor. In meer gematigde gebieden kan het insect zich hierdoor niet handhaven, in tegenstelling tot andere kakkerlakken.
Na
NachtelijkKo
KosmopolietKosmopolitische verspreiding is dat een soort, geslacht of familie bijna overal ter wereld voorkomt. Kosmopolieten zijn taxa die verspreid zijn ove...
Te
TerrestrischeEi
EierleggendOviparie is het verschijnsel dat dieren zich voortplanten door middel van het leggen van eieren. Anders dan bij vivipare (levendbarende) dieren ont...
A
begint metDe Amerikaanse kakkerlak heeft een roodbruine kleur en een langwerpig-ovale en duidelijk afgeplatte lichaamsvorm. De kakkerlak kan een totale lichaamslengte bereiken van ongeveer drie tot vier centimeter. De Amerikaanse kakkerlak heeft net als alle insecten een in drieën verdeeld lichaam. Aan de voorzijde is de kop (A) of cephalon aanwezig, daarachter is het borststuk (B) of thorax gelegen en ten slotte volgt het gesegmenteerde achterlijf (C) of abdomen.
Aan de voorzijde zijn de antennes (1) en de ogen (2) duidelijk zichtbaar. De bovenzijde van de kop en het voorste deel van het borststuk worden beschermd door het halsschild of pronotum (3). Het achterlijf is grotendeels gelegen onder de vleugels, met bovenop de voorvleugels (4) die over elkaar gevouwen zijn en niet naast elkaar liggen zodat een schuine middennaad (5) ontstaat. Aan weerszijden zijn delen van het achterlijf zichtbaar, de tergieten (6), aan de achterzijde steken de achtervleugels (7) uit. Het uiteinde van het achterlijf draagt twee gelede tastorganen genaamd cerci (8).
De drie paar poten bestaan uit vergelijkbare delen, weergegeven zijn de dij of femur van de voorpoot (Fe), de scheen of tibia van de middelste poot (Ti) en de voet of tarsus van de achterste poot (Ta).
De Amerikaanse kakkerlak heeft een naar onderen gekromde kop, de kop wordt hierdoor deels aan het oog onttrokken door het sterk vergrote halsschild. De Amerikaanse kakkerlak valt met name op door de lange sprieterige antennes, waardoor de voorzijde gemakkelijk is te onderscheiden van de achterzijde. De antennes hebben net als bij andere kakkerlakken geen verdikkingen en zijn dun en draadvormig, wat filiform wordt genoemd. De antennes bestaan uit enkele tientallen segmenten, het oppervlak bevat vele sensorische receptoren. De antennes dragen vele mechanosensorische receptoren, dit zijn zintuiglijke cellen die bewegingen registreren. Daarnaast bevatten de antennes vele chemosensorische vezels die geuren kunnen waarnemen en onderscheiden. De receptoren zijn gelegen in een groot aantal zeer korte en kleine haartjes op de antennes, die met het blote oog niet te zien zijn. Volwassen mannetjes hebben beduidend meer van deze structuren dan de vrouwtjes. Een juveniel mannetje dat bijna volwassen is heeft ongeveer 14.000 van dergelijke zintuiglijke vezels, maar een volwassen mannetje heeft er ongeveer 270.000 op iedere antenne. Bij mannetjes zijn de haartjes met name gevoelig voor vrouwelijke lokstoffen, die feromonen worden genoemd. De kakkerlak kan ook de luchtvochtigheid bepalen met de antennes. De luchtvochtigheid beïnvloed de weerstand van de receptoren.
Aan de voorzijde van de kop zijn de samengestelde ogen gelegen, die door hun zwarte kleur goed afsteken tegen de bruine kleur van de rest van de kop. De ogen zijn langwerpig van vorm en breder aan de bovenzijde. Net als andere insecten bestaan de ogen uit vele kleine suboogjes die de ommatidiën worden genoemd. De ogen van de kakkerlak zijn relatief slecht ontwikkeld, ze kunnen echter wel licht waarnemen.
De Amerikaanse kakkerlak heeft net als andere kakkerlakken geen gespecialiseerde monddelen. De belangrijkste monddelen zijn de kaken of cheliceren, ze bestaan uit een verharde en verbrede structuur die voorzien is van verhoornde, stekelachtige 'tandjes'. Deze dienen om het voedsel te verkleinen waarbij het voorste deel een snijdende functie heeft en relatief lange tanden draagt. Het achterste deel dient om te malen is hiertoe voorzien van plattere tanden. Naast de kaken beschikt de kakkerlak over twee paar mondtasters. Aan de bovenkaak of maxilla zijn de maxillaire palpen gelegen en de onderkaak of labium draagt een paar labiale palpen.
De kakkerlak leeft in tropische delen van Afrika maar heeft zich al vele honderden jaren geleden gevestigd op andere continenten. Het is tegenwoordig een kosmopolische soort die op veel plaatsen in de wereld voorkomt. Ondanks de naam Amerikaanse kakkerlak, die ook terugkomt in de wetenschappelijk naam americana, komt de kakkerlak van origine niet uit Amerika.
De Amerikaanse kakkerlak kan zich handhaven op schepen en heeft zich hierdoor de afgelopen eeuwen over de wereld kunnen verspreiden. De Amerikaanse kakkerlak wordt vooral gevonden in havensteden. Het transport van slaven vanaf de zeventiende eeuw heeft waarschijnlijk sterk bijgedragen aan de verspreiding van de Amerikaanse kakkerlak. In Amerika heeft de soort zich waarschijnlijk al voor de slavenhandel op zijn hoogtepunt kwam al gevestigd. In West-Europese landen, zoals België en Nederland, wordt de Amerikaanse kakkerlak soms per ongeluk met handelswaar geïmporteerd maar heeft zich nergens weten te handhaven. Dit in tegenstelling tot andere soorten kakkerlakken die wel algemeen voorkomen, zoals de Duitse kakkerlak en de Oosterse kakkerlak.
In de natuur is de Amerikaanse kakkerlak een belangrijke afvaleter die leeft van rottende organische materialen. De kakkerlak bewoont de strooisellaag en leeft tussen de bladeren en houtsnippers. De Amerikaanse kakkerlak is sterker aan warmte gebonden dan andere kakkerlakken en leeft in warme, vochtige streken. Nachtvorst is fataal, zodat de soort in koudere delen van de wereld niet in de natuur kan overleven.
De Amerikaanse kakkerlak kan het best worden geweerd want als de soort zich eenmaal heeft gevestigd is het niet eenvoudig om er vanaf te komen. Het is een warmteminnende soort die in tropische landen de meest voorkomende kakkerlak is die in huizen van mensen leeft.
De Amerikaanse kakkerlak houdt zich schuil in kieren en spleten. In de natuurlijke habitat bestaan deze uit scheuren en spleten tussen stukken hout, onder houtblokken of stenen of bladeren in de strooisellaag. In een door de mens aangepaste omgeving zoals in een keuken schuilen de dieren in alle mogelijke schuilplaatsen, zoals achter het keukenblok, tussen plinten en in kieren in de vloer.
De kakkerlak is afhankelijker van hogere temperaturen dan andere soorten kakkerlakken en is niet bestand tegen lagere temperaturen. De Amerikaanse kakkerlak geeft slechts zelden problemen in landen met een gematigd klimaat zoals westelijk Europa en vormt vooral in tropische streken een plaag. In meer gematigde landen als België en Nederland kan de kakkerlak zich alleen handhaven in permanent warme omgevingen die voldoende voedsel bieden. De kakkerlak kan onder andere worden aangetroffen in dierentuinen, supermarkten en dierenwinkels en in grootschalige voedselverwerkers zoals brouwerijen, industriële bakkerijen en diervoederfabrieken. In kassen waar planten worden geteeld, kan de kakkerlak schade veroorzaken aan orchideeën. In tropische streken is de kakkerlak ook buitenshuis te vinden, zoals in kelders, riolen, irrigatiesystemen en ondergrondse tunnels.
De Amerikaanse kakkerlak is net als veel andere kakkerlakken een nachtdier dat zich overdag terugtrekt en 's nachts foerageert. Deze aangepaste levenswijze dient om vijanden zo veel mogelijk te ontlopen en wordt in de biologie wel lichtschuw of fotonegatief genoemd. De Amerikaanse kakkerlak leeft op permanent donkere plaatsen, de kakkerlak houdt zich overdag schuil en komt in de regel alleen 's nachts tevoorschijn. Alleen bij voedselschaarste wordt ook overdag naar voedsel gezocht, zelfs in direct zonlicht. De kakkerlak reageert niet op een plotselinge confrontatie met een lichtbron. Als de kakkerlak zich in een donkere ruimte in een huis bevindt en de bewoner plotseling het licht aandoet treedt een vluchtreactie op zodat het lijkt alsof de kakkerlak een hekel heeft aan het licht. In de praktijk echter is het niet het licht dat het vluchtgedrag veroorzaakt, maar de luchtwervelingen en de trillingen die veroorzaakt worden door de naderende bewoner.
De Amerikaanse kakkerlak is in vergelijking met andere kakkerlakken een sociaal ingesteld insect. Net als andere insecten kent de Amerikaanse kakkerlak vormen van communicatie die dienen het andere geslacht te lokken. De kakkerlak kent verder gedragingen die alleen te verklaren zijn als ze een bepaalde sociale functie hebben. De kakkerlak kan waarschuwingsgeuren afscheiden door geurklieren aan de buikzijde, die andere kakkerlakken alarmeren. Ook kan de kakkerlak alarmerende geluiden maken door met de vleugels te trillen. Ook de poten kunnen worden gebruikt om soortgenoten te waarschuwen. Hierbij worden stekelige sporen aan de schenen tegen de ondergrond gesleept wat trillingen veroorzaakt. Kakkerlakken hebben organen in de scheen die trillingen kunnen waarnemen. De Amerikaanse kakkerlak kan in grote groepen worden aangetroffen, maar is geen kolonievormend insect zoals mieren en wespen.
Het insect is een alleseter die zich voedt met organisch materiaal. De kakkerlak is hierbij niet kieskeurig en zowel dierlijke als plantaardige kost staan op het menu. Ook rottende organische substanties zijn geschikt als voedsel en de Amerikaanse kakkerlak heeft een voorkeur voor gefermenteerd voedsel. In vergelijking met andere kakkerlakken is er een grotere voorkeur voor vlees, de Amerikaanse kakkerlak staat ook bekend als een kannibalistische soort die het opeten van kleinere soortgenoten niet schuwt.
Er zijn maar weinig organische stoffen die de kakkerlak niet eet. Op het menu staan onder andere bladeren, boomschors, fruit, vlees, vis en andere (levende of dode) insecten. Daarnaast kan de kakkerlak leven van vrijwel elk soort voedsel dat door de mens wordt geconsumeerd, en zelfs stoffen als inkt en zeep zijn geschikt.
De Amerikaanse kakkerlak eet onder andere cellulosehoudende stoffen, maar kan zelf geen cellulosevezels verteren. In de darmen van de Amerikaanse kakkerlak leven echter eencellige trilhaardiertjes die dit wel kunnen. In de darmen zijn populaties van de soort Nyctotherus ovalis aanwezig die cellulose omzetten in verteerbare stoffen waarbij een deel wordt omgezet in methaan. De activiteit van de eencelligen neemt toe naarmate het menu van de kakkerlak meer cellulose bevat. Deze symbiotische relatie tussen de kakkerlak en de eencellige stellen het insect in staat uiteenlopende houtige voedselbronnen te eten, die voor andere insecten onverteerbaar zijn.
De Amerikaanse kakkerlak is een erg bestendige soort die twee tot drie maanden zonder voedsel kan leven en tot een maand zonder water kan.
Kakkerlakken zijn zoals de meeste insecten eierleggend. Kakkerlakken kennen een onvolledige gedaanteverwisseling, de jonge exemplaren worden nimfen genoemd. De nimfen lijken al op de ouderdieren en groeien in stapjes.Andere insecten, zoals kevers en vlinders, hebben een wormachtig uiterlijk in het juveniele stadium dat middels vervellingen steeds groter wordt en na het laatste stadium vindt de verpopping plaats. In de pop wordt het lichaam van het insect in één keer omgebouwd naar het volwassen insect wat een drastische verandering tot gevolg heeft. Deze vorm van ontwikkeling wordt volledige gedaanteverwisseling genoemd.
De vrouwtjes produceren een vluchtige organische verbinding die een sterke aantrekkingskracht heeft op de mannetjes. Dergelijke seksuele lokstoffen van insecten worden wel feromonen genoemd. Feromonen zijn soortspecifiek, zodat de vrouwtjes geen mannetjes van de verkeerde soort aantrekken. Feromonen zijn chemisch gezien erg complex, het feromoon van de Amerikaanse kakkerlak wordt periplanone B genoemd en is vooral werkzaam op korte afstand. Het feromoon wordt soms verwerkt in insecticiden om de werking ervan te bevorderen. Vanwege de sterk aantrekkende werking op mannelijke kakkerlakken is in een lokaas slechts een zeer kleine hoeveelheid benodigd, minder dan een microgram per dosis.
Als een koppeltje elkaar gevonden heeft vindt de paring plaats, hierbij zijn het mannetje en het vrouwtje met de achterlijfspunten verbonden. Het mannetje klimt niet op het vrouwtje zoals bij veel andere insecten als kevers het geval is. Tijdens de paring staan de koppen van de kakkerlakken van elkaar af. Enige tijd na de paring zet het vrouwtje haar eitjes af in een capsule welke bestaat uit een zak-achtige structuur die met een dun laagje chitine omhuld is. De eiercapsule wordt ook wel oötheek genoemd en beschermt de eieren tegen uitdroging. De meeste andere insecten zetten de eieren een voor een af maar bij kakkerlakken is een eiercapsule gebruikelijk.Een vrouwtje zet de oötheek niet direct af, deze wordt enige tijd meegedragen waarbij de capsule uit het achterlijf van het vrouwtje steekt en duidelijk zichtbaar is. Een verse eicapsule is wit van kleur en zacht, later kleurt de capsule donkerder en hard het oppervlak uit. Als de eicapsule is afgezet, is deze ongeveer 8 millimeter lang en 5 mm hoog. Een capsule bevat meestal 16 eitjes die gelegen zijn in twee rijen van acht, het aantal kan iets variëren. In totaal kan een vrouwtje 15 tot 90 eipaketten afzetten gedurende haar leven, en produceert zo'n 800 nakomelingen.
De eicapsule wordt niet zomaar ergens achtergelaten zoals bij andere kakkerlakken het geval is. Het vrouwtje graaft een holletje of zoekt een vochtige, goed beschutte plaats op. Hierin wordt de capsule gedeponeerd, waarna het vrouwtje deze bedekt met bodemmateriaal om de eieren te verbergen en te beschermen. Het materiaal wordt vastgekit met een lijmachtig goedje dat afkomstig is uit klieren bij de kop. In het ei ontwikkelt zich het embryonale stadium van de kakkerlak. In dit stadium zijn de jonge kakkerlakken wormachtig en pootloos. De lengte van het eistadium is afhankelijk van de omgevingstemperatuur en de luchtvochtigheid en varieert van 29 tot 58 dagen. Bij kamertemperatuur komen de eieren na ongeveer 50 tot 55 dagen uit. In een droge omgeving drogen de eieren uit en sterven de jongen. Als de jongen uit het ei kruipen zijn ze slechts enkele millimeters lang en hebben een lichtere kleur. Pas na een aantal vervellingen krijgen ze de roodbruine kleur van de volwassen dieren.
De nimf groeit in stapjes, de verschillende stadia worden de instars genoemd. Ieder stadium wordt afgesloten door een vervelling of ecdysis, waarna het volgende stadium aanbreekt. Bij iedere vervelling werpt de nimf zijn exoskelet af. Het reeds gevormde nieuwe exoskelet is de eerste tijd nog zacht waardoor de nimf kan groeien. Direct na een vervelling is een kakkerlak wit van kleur, na enige tijd vormen zich de pigmenten. Pas enige tijd na de vervelling -afhankelijk van temperatuur en vochtigheid- is het nieuwe pantser volledig uitgehard. De nimf is tot dit moment erg kwetsbaar en moet oppassen niet door soortgenoten te worden opgegeten, de nimf trekt zich vlak voor een vervelling vaak terug op een beschutte plaats. Nimfen hebben nog geen vleugels en geen ontwikkelde geslachtsorganen. De vleugels ontwikkelen zich in kleine flapjes aan de bovenzijde, deze structuren zijn vanaf het derde of vierde nimfstadium zichtbaar.
Het aantal juveniele stadia kan variëren van zes tot veertien. De ontwikkelingsduur van pasgeboren nimf naar volwassen insect is dan ook sterk afhankelijk van de leefomstandigheden. Bij ideale omstandigheden is de nimf na ongeveer 5,5 maanden volgroeid maar dit kan oplopen tot een jaar en ruim acht maanden. Uit onderzoek blijkt dat het aantal vervellingen toeneemt al de nimf beschadigd raakt, bijvoorbeeld als de antennes verloren gaan. Eenmaal volwassen is het lichaam volgroeid en vervelt de kakkerlak niet meer. De volwassen exemplaren leven ongeveer een jaar tot anderhalf jaar, de vrouwtjes leven iets langer dan de mannetjes. In uitzonderlijke gevallen kan de volwassen kakkerlak meer dan vier jaar oud worden.
